الدر المنتخب في تاريخ الحلب
| الدر المنتخب في تاريخ الحلب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن شحنه، محمد بن محمد (نويسنده) درویش، عبدالله محمد (محقق) |
| ناشر | دار الکتاب العربي |
| مکان نشر | سوریه- دمشق |
| سال نشر | 1984م , 1404ق |
| موضوع | حلب - تاريخ - متون قديمی تا قرن 14، حلب - آثار تاریخی، جغرافيای تاريخی - متون قديمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ح8الف2 1363 99 DS |
الدر المنتخب في تاريخ الحلب، تألیف ابوالفضل محب‌الدین محمد بن محمد (متوفی 890ق) مورخ، محدث و فقیه حنفی، که در آن تاریخ حلب و بناها و معماری آن شهر موردمطالعه قرار گرفته است. مقدمه کتاب به قلم عبدالله محمد الدرویش است.
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و 25 باب است.
گزارش محتوا
کتابی که در دست شماست از کتب مهمی است که اوضاع حلب را در مقطعی از زمان خبر می‌دهد. اهمیت این کتاب بدین‌جهت است که حلب را به‌صورت توپوگرافی یا مکان‌نگاری معرفی کرده است؛ بنابراین تعمیرات و نقصان و ترقی دیوارهای شهر، مرزها، خانه‌ها در این کتاب به تصویر کشیده شده و نیز از مساجد و قصرهای آن یاد شده است. ارائه معماری فنی قلعه حله که از قلعه‌های مشهور است، از امتیازات کتاب است. همچنان از مدارس و گرمابه‌های حله خبر داده و حتی مصطلحات فنی معماری را تفسیر کرده است[۱].
کامل بن حسین بن مصطفی غزی در کتابش نهر الذهب في تاريخ حلب درباره الدر المنتخب می‌نویسد: «در دست مردم کتابی متداول است که مشهور به تاریخ ابن شحنه است. بیشتر مطالب این کتاب درباره حلب و باقی مطالبش در رابطه با شهرهای نزدیک آن است»[۲].
محقق در مقدمه‌ای مستدل انتساب کتاب به ابن خطیب ناصریه را رد کرده است: شمس‌الدین محمد بن شحنه مؤلف کتاب «نزهه النواظر في روض المناظر» متوفی 890ق در قاهره است، درحالی‌که ابن خطیب ناصریه صاحب کتاب «الدر المنتخب في تاریخ حلب» متوفی 843ق در حلب است، پس معقول نیست که ابن خطیب ناصریه کتاب نویسنده‌ای که پس از او آمده و پس از 47 سال وفات کرده را تلخیص کرده باشد[۳].
ناسخ کتاب نیز در این رابطه به خطا رفته و یا از روی جهل یا به نقل از نسخه دیگری بدون اینکه حقیقت امر را تحقیق کند، مقدمه کتاب «الدر المنتخب» ابن خطیب ناصریه را به این کتاب افزوده است[۴].
الدر المنتخب به گفته خود نویسنده تلخیص و تذییلى است بر دو کتاب متقدم‌تر یعنى «أعلاق الخطيره في أمراء الشام و الجزيرة» تألیف ابن شداد و «بغية الطلب في تاريخ حلب» اثر ابن عدیم. این اثر که تاریخچه‌ای از شهر حلب است، به شیوه اینگونه کتاب‌ها در ابتدا به ذکر فضایل، تاریخ بنا، وجه‌تسمیه و چگونگى فتح شهر به دست مسلمانان و پس‌ازآن به ذکر عمارات، باروها، دروازه‌ها، آثار، مدارس، مساجد و امکنه دیگر و شهرهای مجاور پرداخته است. ابن شحنه که در اغلب باب‌های کتاب از ابن شداد تبعیت کرده، اثر خود را در 25 باب فراهم آورده و باب‌هایی چون «اماکنى که در زمان ابن شداد دایر بوده، اما وی از ذکر آنها غفلت کرده» و «اماکنى که پس از ابن شداد ساخته شده است» (باب‌های 20 و 21)، بر مطالب کتاب ابن شداد افزوده است. افزون بر این، فصلى نیز با عنوان «في مدن الشام المستقلة» در پایان کتاب (ص277-262) به چشم مى‌خورد[۵].
این اثر توسط ابوالیمن بترونى (متوفی 1046ق) جمع‌آوری و حاشیه‌ای بر آن افزوده شده است. مقدمه‌ای که ظاهراً بترونى بر کتاب نوشته و آن را منتخبى از کتاب «نزهة النواظر في روض المناظر» خوانده و اینکه «روض المناظر» کتابى است در تاریخ عمومى و مختص به حلب نیست[۶] سبب ایجاد آراء گوناگونى درباره الدرالمنتخب شده است، تا بدانجا که گروهى اساساً انتساب آن را به ابوالفضل منتفى دانسته‌اند. اما اشارات فراوانى که وی در جای‌‌جای کتاب به خاندان و اجداد خویش (ص 58، 88 - 87) مى‌کند و به‌خصوص اشارتى که به سرپرستى مدرسه شاذبختیه و کناره‌گیری از آن به نفع دو فرزندش ابوالیمن (اثیرالدین محمد) و عبدالبر (ص 116) دارد، هرگونه شکى را منتفى مى‌سازد. تنها نکته مبهم، اشاره به تخریب مدرسه اسدیه در 935ق (ص 119) در مقایسه با سال درگذشت مؤلف (890ق) است ک به احتمال بسیار تصحیف در کتابت سند و یا خلط میان متن و حاشیه سبب این تناقض آشکار شده است[۷].
این اثر را از لحاظ علمى و تاریخى مى‌توان از آثار با ارزش در مورد حلب دانست و اطلاعات ذکر شده در آن بیانگر قدرت و جامعیت مؤلف در این باب است. گرچه، خاصه در ضبط اعلام، خالى از اشتباه و خطا نیز نمى‌نماید. عبارات کتاب واضح و برخلاف تألیفات آن روزگار به‌دوراز تکلف و تصنع است. از مراجع اصلى کتاب علاوه بر دو اثر ابن عدیم و ابن شداد، مى‌توان به تاریخ‌های ابن ملا و ابن خطیب اشاره کرد، بااین‌حال در جای‌‌جای کتاب از مآخذ متعدد دیگری نیز مطلب نقل شده که از آن میان مى‌توان به معجم البلدان، مختصر البلدان، مسالك الأبصار ابن فضل‌الله و صورة الأرض اشاره کرد. امانتداری مؤلف را در ذکر مآخذ و منابع از امتیازات عمده این اثر مى‌توان به شمار آورد[۸].
دلایل مختلفی در سبب نام‌گذاری حلب بدین نام ذکر شده است؛ گفته شده که به نام کسی که آن را بنا کرده یعنی حلب بن مَهر از فرزندان حاب بن مکنف از عمالقه، حلب نامیده شده است[۹].
ابن شحنه در ابتدای باب دهم کتاب که به مزارات حله اختصاص دارد چنین می‌نویسد: «ابن شداد گفت: از جمله مزارات، مسجد بازار آهنگرهاست که به نام علی(ع) معروف است و مکانی است که دعا در آن مستجاب می‌شود»[۱۰].
وضعیت کتاب
این کتاب در 1909م در بیروت با تصحیح یوسف الیان سرکیس به چاپ رسیده و پس‌ازآن توسط سواژه به فرانسه ترجمه و در 1933م در همان شهر چاپ شده است. چاپ دیگر کتاب با تصحیح عبدالله محمد درویش در 1404ق/1984م در دمشق انجام گرفته است.
فهارس مطالب و امکنه و بلاد در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- صادقی، مریم، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377ش.