حج در ادب فارسی
| نام کتاب | حج در ادب فارسی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | یزدانی، خلیل الله (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | PIR 3442 /ح3ی4 |
| موضوع | حج در ادبیات
مکه - تاریخ مکه - سیر و سیاحت |
| ناشر | مشعر |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1379 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | 3840 |
معرفى اجمالى
«حج در ادب فارسى»، تأليف خليل‌الله يزدانى، پژوهشى است پيرامون «حج» در ادبيات فارسى كه به زبان فارسى و در دوران معاصر نوشته شده است.
ساختار
كتاب با پيشگفتارى از نويسنده آغاز و مطالب در پنج فصل، سامان يافته است.
نگارنده در اين كتاب، بر آن است كه انعكاس «حج» را در ادبيات فارسى، با ذكر شواهد متعدد نشان دهد. وى ابتدا با اشاره به آيات قرآنى مربوط به حج، ترجمه و تفسير آن ها را به دست مى‌دهد، سپس سابقه تاريخى حج و حوادث مهمى را كه در طول تاريخ بر كعبه گذشته، روايت مى‌كند و سرانجام با بررسى برخى متون معروف ادب فارسى، اعم از سفرنامه‌ها و متون نظم و نثر عرفانى، ديدگاه نويسندگان آنها را به‌اختصار، بازگو مى‌كند [۱].
گزارش محتوا
در پيشگفتار، ضمن اشاره به برخى از آياتى كه مربوط به حج مى‌باشد، توضيح مختصرى پيرامون موضوع و محتواى كتاب، ارائه گرديده است [۲].
در فصل اول، به بررسى آيات مربوط به حج، پرداخته شده است. از جمله اين آيات، مى‌توان به آيه 96 و 97 سوره آل عمران اشاره نمود: «نخستين خانه‌اى كه براى مردم (و نيايش خداوند) قرار داده شده، در سرزمين مكه است كه پربركت و مايه هدايت جهانيان است و در آن، نشانه‌هاى روشن است؛ (از جمله) مقام ابراهيم و هركس داخل آن شود در امان خواهد بود. براى خدا بر مردم است كه آهنگ خانه او كنند، آنها كه توانايى رفتن به‌سوى آن را دارند و هركس كفر بورزد (و حج را ترك كند به خود زيان رسانده)، خداوند از همه جهانيان بى‌نياز است». اين آيه مباركه، زمانى بر پيامبر(ص) نازل شد كه يهوديان ايراد گرفته و مى‌گفتند: چرا محمد قبله را از بيت‌المقدس به جانب مكه برگردانده است، درحالى‌كه بيت‌المقدس بر كعبه برترى دارد! و آيه مى‌فرمايد: علت انتخاب كعبه به‌عنوان قبله، اين است كه اين خانه اولين خانه‌اى است كه خداوند متعال براى عبادت بندگان در زمين ساخته است و نخستين خانه توحيد و پرسابقه‌ترين معبد است در روى زمين. هيچ مكانى پيش از آن، مركزِ پرستش پروردگار نبوده است.
به اعتقاد نويسنده، تاريخ اسلام و منابع معتبر اسلامى نيز حاكى است كه خانه كعبه، نخست به‌صورت خيمه‌اى از خيمه‌هاى بهشت، از ياقوت سرخ براى تسكين و دلدارى حضرت آدم(ع) از آسمان فروفرستاده شد و در محلّ كنونى كعبه نصب گرديد، سپس به دست آدم(ع) و به قولى به دست فرزند او شيث(ع) ساخته شد و در طوفان نوح آسيب ديد و سپس به فرمان و هدايت الهى توسط حضرت ابراهيم(ع) تجديد بنا گرديد. به باور نويسنده، اين آيه به‌وضوح نظر نويسنده تفسير «المنار» را كه معتقد است بناى كعبه، اولين بار به دست حضرت ابراهيم(ع) بوده، رد مى‌كند؛ زيرا به اعتقاد وى مسلم است كه پيش از ابراهيم(ع)، عبادت‌گاه‌هاى ديگرى وجود داشته است [۳].
فصل دوم، در مورد حج و تاريخ مى‌باشد. نويسنده، معتقد است با نگاهى به تاريخ خواهيم ديد كه حج و مقصد اوليه حجاج، چه حوادثى را به خود ديده و چگونه قرن‌ها، از زمان آدم(ع) تاكنون، پابرجا مانده و تا قيامت پابرجا و استوار خواهد ماند. نويسنده در اين فصل، نمونه‌هايى از آنچه بر كعبه و مسجد الحرام گذشته، اعم از تخريب‌هاى پياپى سيل‌ها، آتش‌سوزى‌ها، حملات و... را به نقل از كتب تاريخ آورده و سعى نموده است در نقل مطالب و بررسى كتب تاريخ، ترتيب زمانى را رعايت كند تا سير تحولات و تغييراتى كه در اين عمل عبادى - سياسى و اماكن متبركه متعلّق به آن حاصل شده، به ترتيب بيان شود. بدين منظور در اين فصل، به 24 كتاب تاريخ مراجعه و حوادث و اتفاقات و تحولات حج و كعبه و تجديد بناهاى آن و ديگر اماكن متبركه، كه در طول تاريخ رخ داده، به‌تفصيل و تفحص بحث شده است [۴].
اين كتب به ترتيب عبارتند از: «أعلاق النفيسة»، «الأصنام»، «اخبار مكه»، «مروج الذهب»، «التنبيه و الأشراف»، «أحسن التقاسيم في معرفة الأقاليم»، «تاريخ جامع اديان»، «رساله در تاريخ اديان»، «آثار الباقية»، «ترجمه تاريخ طبرى»، «تاريخ يمينى»، «الملل و النحلل»، «الكامل»، «تاريخ جهان‌گشاى جوينى»، «نزهة القلوب»، «تجارب السلف»، «مقدمه ابن خلدون»، «تاريخ وصاف»، «تاريخ الفخري»، «تاريخ تمدن اسلام»، «تاريخ اسماعيليان»، «تاريخ آل بويه»، «تاريخ عرب»، «تمدن اسلام و عرب».
در فصل سوم، ضمن مطالعه و دقت در شانزده سفرنامه مهم كه درباره سفر حج و مشاهدات حج‌رفتگان نوشته شده، به نقل و نقد نظريات آنها پرداخته شده است [۵].
قصد نويسنده در اين رساله، بحث و بررسى و تحقيق در سفرنامه‌ها نيست، بلكه هدف بررسى اجمالى است، در حدى كه برخورد نويسندگان آنها را با حج دريابيم؛ به‌عبارت‌ديگر، از طريق نوشته‌هاى آنها، با حج و اعمال آن و كيفيت انجام مناسك در دوران‌هاى مختلف تاريخ آشنا مى‌شويم و تحولات را درمى‌يابيم و ديدگاه‌هاى اين افراد را از زبان خودشان مى‌شنويم و مى‌شناسيم [۶].
اين سفرنامه‌ها به ترتيب عبارتند از: «سفرنامه ناصرخسرو»، «سفرنامه ابن بطوطه»، «سفرنامه مكه و سيف‌الدوله»، «سفرنامه فراهانى»، «سفرنامه تحفة الحرمين»، «سفرنامه حج و امين‌الدوله»، «سفرنامه تشرف به مكه معظمه»، «رساله خاطرات سفر حج»، «به‌سوى خدا مى‌رويم»، «خاطرات سفر مكه»، «خسى در ميقات»، «خاطرات زيارت خانه خدا و... در خدمت راهنما»، «راهيان سفر روحانى»، «اى قوم به‌حج‌رفته»، «سعى هاجر» و «تحليلى از مناسك حج».
در فصل چهارم، به حج در آينه شعر فارسى نگريسته شده است. در شعر و ادب فارسى، حج و كعبه و ديگر اماكن مقدس، جايگاهى ويژه و بس والا دارد و سخنوران و اديبان، هريك از زاويه‌اى خاص به آنها توجه كرده‌اند. برخى از ديد عرفانى بدان‌ها نگريسته‌اند و در اين بعد، آثار ارزنده‌اى از خود به‌جاى نهاده‌اند. بعضى از ديد اجتماعى با آن سخن گفته و يادگارهاى ارزشمندى براى نسل‌هاى بعد از خود باقى گذاشته‌اند.
نويسنده بر اين باور است كه شهرت حج و كعبه و ديگر اماكن مقدس و ارزش معنوى آنها در نظر شعرا و ادباى ايران، آن‌چنان بوده و هست كه از آنها به‌عنوان معيار برترى و ارزشمندى در مدايح خود استفاده كرده و به صور گوناگون در مخيله پوياى خود، از آنها تصويرهايى بديع آفريده‌اند و آن همه را با تشبيه و استعاره و كنايه و ديگر صور خيال بيان كرده‌اند [۷].
نويسنده در اين فصل، كوشيده است دريافت و تعبيرات بعضى از شعرا در هر قرن را به ترتيب تقدم و تأخر زمانى، به‌اجمال بررسى كند.
در آخرين فصل، حج در پهنه نثر فارسى، مورد بحث قرار گرفته است. نثر فارسى براى بيان افكار و انديشه و مافي‌الضّمير هركس، به مراتب بهتر، پردامنه‌تر و باگنجايش بيشتر و درعين‌حال، آسان‌تر از شعر است؛ ازاين‌رو، آثار فراوانى به نثر در دسترس همگان قرار دارد و بسيارى از علوم و معتقدات به اين زبان كتابت شده است و مى‌شود. مسائل علمى، تاريخى، جغرافيايى، ادبى، فلسفى، عرفانى و... در قالب نثر فارسى فراوان است [۸].
در ارتباط با موضوع حج، كه يكى از عبادات مهم، بلكه بالاترين آنها بشمار است، در كتب فراوانى و در زمينه‌هاى مختلف، اعم از آموزش احكام، آشنايى با تاريخ حج و كعبه، حوادث و اتفاقات، بيان فلسفه حج و آشنايى با رموز آن و... سخن رفته است. نويسنده در اين فصل، كوشيده است ارزنده‌ترين نمونه‌ها را به مطالعه گرفته و نظريات نويسندگان آنها را بازگو نمايد. در اين فصل نيز سعى شده است ترتيب زمانى، رعايت شود تا سير تحول، اگر در مواردى وجود داشته باشد، بهتر نموده شود [۹].
نويسنده به اين نكته اشاره دارد كه چون در نثر، زمينه مناسب براى غلوهاى شاعرانه فراهم نيست، مطالب، واقعى‌تر و قابل قبول‌تر خواهد بود و كمتر شاهد كاربرد حج و كعبه و زمزم و... در مدح سلاطين و امرا خواهيم بود. همچنين يادآور شده است كه چون گهگاه بعضى مطالب منقول در كتب و به‌خصوص روايات مربوط به حج عرفا، چندان قابل اعتماد نيست و در بر روى درايت مى‌بندد، لذا از نقل و توجه به آنها خوددارى شده است [۱۰].
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اعلام و اماكن مذكور در متن، در انتهاى كتاب آمده است.
سزوارا مى‌نمود نويسنده فهرستى از منابع و مآخذ مورد استفاده خود را نيز به كتاب مى‌افزود.
در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، به توضيح برخى از مطالب متن پرداخته شده است [۱۱].
پانویس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. «كتاب ماه ادبيات: فهرست كتاب‌هاى منتشرشده در مردادماه 1379»، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله: كتاب ماه ادبيات و فلسفه، شماره 35، شهريور 1379.