قاآنی، حبیب‌الله بن محمدعلی

    از ویکی‌نور
    قاآنی، حبیب‎الله بن محمدعلی
    نام قاآنی، حبیب‎الله بن محمدعلی
    نام‌های دیگر ق‍اآن‍ی، ح‍ب‍یب‌ال‍ه‌ ب‍ن‌ گ‍ل‍ش‍ن

    ق‍اآن‍ی ش‍یرازی، ح‍ب‍یب‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی

    م‍یرزا ح‍ب‍یب‌ ق‍اآن‍ی

    نام پدر
    متولد 1223ق
    محل تولد
    رحلت 1270ق
    اساتید
    برخی آثار ديوان حکيم قاآني


    کد مؤلف AUTHORCODE02557AUTHORCODE

    حبیب‎الله شیرازی (1223-1270ق)، متخلص به قاآنی، از شاعران و قصیده‎سرایان بزرگ دربار فتحعلی شاه، محمدشاه و آغاز پادشاهی ناصرالدین‎شاه قاجار بود.

    ولادت

    میرزا حبیب‎الله، در 29 شعبان 1223ق، در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار، در شیراز، در میان خانواده ادیبی دانشمند، دیده به جهان گشود[۱].

    نسب

    پدرش محمدعلی گلشن (متوفی 1234ق) نیز شاعر بود و اشعاری از او در تذکره‎های دوران قاجار، نظیر «دلگشا»، «فارسنامه» و «مجمع الفصحا» نقل شده است. پدربزرگش نیز حکیم و اهل فضل و علم بوده است[۲].

    تحصیل و زندگی

    قاآنی در هفت‎سالگی، به مکتب می‎رود و در یازده‎سالگی پدرش را از دست می‎دهد و با خانواده خود به تنگدستی می‎افتد؛ چنانکه در شرح‎حال خود نوشته است، در این هنگام «از نعیم دنیا جز فرش و حصیر و قرص خمیری هیچ نداشتم و احتیاجم بر آن داشت که خود، پدر خویش شده، راهی پیش گیرم. طریق اسلاف شایسته دیدم.» بدون تشویق و تحریک کسی، حجره‌ای در یکی از مدارس گرفته و به درس و مشق می‌پردازد. ازآنجاکه طبعی موزون داشته، یکی دو قصیده در ستایش حسینعلی میرزا، فرمانفرمای فارس می‌سراید و در ازای آن، شاهزاده نامبرده، مستمری ناچیزی برای وی مقرر می‎دارد. شاعر به همین مقرری قناعت کرد و در تحصیل علوم، چنان توسن همت به جولان درآورد که در سال نگذشت، بر همگان پیشی گرفت «به نوعی که هرکس می‎دید، شگفتی‎ها می‌کرد»[۳].

    وی چند سالی هم در اصفهان، به تکمیل علوم ادبیات و زبان عربی و علوم ریاضی و معارف اسلامی پرداخت و سپس به شیراز بازگشت. هنگامی‌که شانزده ساله بود، با ورود شاهزاده حسنعلی میرزا شجاع‎السلطنه فرزند دیگر فتحعلی شاه به شیراز، مورد لطف و عنایت وی قرار گرفته و از تشویق‎های او برخوردار گشت. در همان سال (1329ق)، شاهزاده مزبور به فرمانفرمایی خراسان منصوب گشت و قاآنی نیز همراه او، روانه مشهد شد و در آن شهر، با پشتیبانی شاهزاده، به تحصیل علم و حکمت ادامه داد و نیز به سرودن شعر راغب‎تر شد و ازاین‎پس تخلص خود را که «حبیب» بود، به مناسبت نام فرزند حسنعلی میرزا شجاع‎السلطنه (اوکتای قاآن)، به قاآنی تغییر داد. شاعر هنگام جلوس محمدشاه بر تخت سلطنت، به حلقه شاعران دربار وی پیوست و از شاه لقب «حسان‎العجم» (به نام حسان ابن ثابت مداح حضرت رسول(ص)) گرفت[۴].

    در سال 1253 که محمدشاه برای فتح غوریان و قندهار عازم آن دیار گشت، وی ملتزم رکاب بود، ولی در میانه راه، به علت بیماری، با اجازه شاه، به تهران بازگشت. پس از مراجعت شاه، قصیده مفصلی سرود که در آن از دلیری و پیروزی ایرانیان و حسن رفتار محمدشاه با اسیران افغانی و اظهار تنفر از کارشکنی سفیر انگلیس و اشغال سواحل جنوبی ایران به‎وسیله کشتی‎های جنگی انگلستان، سخن رانده بود[۵].

    قاآنی علاوه بر احاطه کامل به زبان و ادبیات فارسی، زبان عربی و ترکی را به حد کمال می‎دانسته و نیز نخستین شاعر فارسی‎زبان است که با زبان فرانسه و انگلیسی آشنایی داشته است. میرزا طاهر دیباچه‎نگار، درباره او نگاشته است که «اندک زمانی در این زبان [فرانسه] به‎طوری تسلط یافت که هنگام تکلم اگر به تغییر صورت و لباس رفع شبهه و التباس نمی‎شد، کسی واقف از آن نمی‎گشت که گوینده، پارسی است یا پاریسی». یکی از نشانه‎های فرانسه دانستن قاآنی، ترجمه کتابی به این زبان در امر فلاحت است که امیرکبیر (متوفی 1268ق) به او محول کرد. داستان از این قرار بوده که امیرکبیر پس از رسیدن به صدارت، مواجب شاعر را از فهرست کارکنان دولتی حذف می‌کند و می‎گوید دولت به شاعر نیاز ندارد. شاهزاده اعتضادالسلطنه که در آن زمان، حامی وی بوده، در نزد امیر از قاآنی وساطت کرده و از او درخواست نمود که بار دیگر امر مواجب او را برقرار سازد. امیر می‌پرسد قاآنی غیر از شاعری چه هنر دیگری دارد و چون به عرض می‎رسد که او زبان فرانسه می‎داند، امیر کتابی را در امر فلاحت برای ترجمه به قاآنی سپرد و شاعر هر هفته جزوه‌ای از آن را از فرانسه به فارسی ترجمه می‌کرد و توسط اعتضادالسلطنه پیش امیر می‎فرستاد و در ازای آن، مزدی در حدود پنج تومان آن‎وقت می‎گرفت[۶].

    قاآنی در مدت سه سالی که از 1259 تا 1262ق در شیراز اقامت و فراغتی داشته، به گفته خود، سه چهار ماهی «به تعلیم زبان انگلیسی اشتغال نموده» و در این زبان نیز تا اندازه‌ای پیشرفت کرده بود[۷].

    شاعر در سال 1262ق با مرگ حامی خود حسنعلی میرزا شجاع‎السلطنه، با حالی پریشان به تهران باز می‎گردد. ولی پس از چندی با آشنایی با علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه به مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه معرفی می‎شود. وی سپس به دربار ناصرالدین شاه معرفی می‎شود. وی سپس به دربار ناصرالدین شاه که از زمان ولایتعهدی خود او را می‎شناخت راه یافت و شاعر رسمی دربار گشت. ازآن‎پس یکسره با خانواده خود در تهران رحل اقامت افکند. در تهران به تربیت فرزندش محمدحسن که مانند خود وی، طبع شعر داشت و بعدها تخلص سامانی یافت همت گماشت و او را به‎طور فشرده، تحت تعلیم قرار داد، طوری که وی را افزون بر آموزش زبان فرانسه، «به خواندن اقسام ریاضی‌اش مشغول ساخته مسائل کلیه آن فنون را از هندسه و هیأت و نجوم و حساب، پیوسته به او القا می‌کرد و به دقیقه‌ای از دقایق آن‎ها، ابقا نمی‎نمود»[۸].

    وفات

    شاعر در سال 1270ق به بیماری مالیخولیا و پریشان‎گویی مبتلا شد و روز چهارشنبه پنجم شعبان همان سال، درگذشت[۹].

    پانویس

    1. قاآنی، حبیب‎الله بن محمدعلی، ص5
    2. همان
    3. همان
    4. همان، ص6
    5. همان
    6. همان، ص6- 7
    7. همان، ص7
    8. همان
    9. همان

    منابع مقاله

    قاآنی، حبیب‎الله بن محمدعلی، مقدمه «دیوان حکیم قاآنی شیرازی»، بر اساس نسخه میرزا محمود خوانساری، به کوشش امیرحسین صانعی، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه، چاپ اول، 1380ش.

    وابسته‌ها

    دیوان حکیم قاآنی شیرازی