اجتهاد در عصر ائمه معصومین(ع)

اجتهاد در عصر ائمه معصومین(ع)‏
پدیدآوران	جواهري، محمد رضا (نويسنده)
ناشر	بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1387ش ,
شابک	‎978-964-09-0177-9
موضوع	اجتهاد و تقليد اصول فقه شيعه - تاريخ
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏167‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏9‎‏الف‎‏3
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اجتهاد در عصر ائمه معصومین(ع)، اثر محمدرضا جواهری (معاصر)، کتابی است که نویسنده آن درصدد است وجود «اجتهاد» را به معنای حقیقی و صحیح آن، در بین شیعه و اصحاب امامان(ع) نشان دهد و پیشگامی پیروان اهل‎بیت(ع) را در به‎کارگیری قواعد اصولی و تألیف و تدوین علم اصول مستند و با دلیل اثبات کند و سوابق اجتهاد و علم اصول را در عصر رسالت و امامت در قرن اول و دوم هجری در بین پیروان اسلام ناب محمدی(ص) و پرورش‎یافتگان دانشگاه اهل‎بیت عصمت و طهارت(ع) آشکار و روشن سازد.

هدف از نگارش کتاب

نویسنده در مقدمه، هدف از نگارش کتابش را چنین بیان نموده: در این کتاب، پیشینه اجتهاد در نزد شیعیان و پیوند اساسی آن با عصر بعث، غدیر و عاشورا و سوابق علمی شیعیان و جامعیت و حقانیت و امتیازات مذهب شیعه و ارتباط اجتهاد رایج امروز در نزد شیعیان با گذشته خویش و میراث گران‎قدر و ماندگار و پایدار تشیع در زمان حضور امام معصوم(ع) به‎طور علمی و استدلالی به جامعه معرفی و این حقیقت روشن می‎شود که اجتهاد در عصر حضور امام معصوم(ع) وجود داشته است و مجتهدان بزرگ در بین اصحاب امامان(ع) بوده‎اند و همان اجتهاد و مجتهدان، زیربنا و الهام‎بخش اجتهاد در عصر حاضر است.

ساختار

نویسنده محتویات کتاب را بعد از مقدمه در دوازده قسمت آورده که در ذیل هرکدام از این اقسام، عناوین متعددی را ذکر نموده است.

پایه‎های مباحث این کتاب، «ثقلین» یعنی قرآن و عترت است و محور دلایل و استدلال‎ها قرآن و سنت پیامبر(ص) و امامان(ع) است؛ بنابراین همان ‎گونه که در اجتهادِ درست، کتاب و سنت دو منبع اصلی است، در این کتاب نیز اجتهاد و علم اصول در عصر امامان(ع) با استناد به آیات قرآنی، گفتار و رفتار ائمه معصومین(ع) ثابت می‎شود.

نویسنده در پژوهش‎های خویش درباره اجتهاد در عصر پیامبر(ص) و امامان(ع) علاوه بر آثار شیعیان، حتی‎المقدور از کتاب‎های فقهی و اصولی و کتب تاریخ و اصول فقه اهل سنت استفاده کرده و در تکمیل تحقیقات خود از پاسخ‎های مراجع و علمای بزرگ به پرسش‎هایی درباره موضوع مورد بحث، بهره برده که تصویر این پرسش و پاسخ‎ها ضمیمه کتاب است.

گزارش محتوا

در ابتدای کتاب به معنای لغوی، سپس اصطلاحی «اجتهاد» و نظرات مختلف درباره آن اشاره شده است که نتیجه آن در بحث لغوی چنین است: اگرچه اهل لغت و اهل فقه و اصول در اصل معنای حقیقی جَهد و جُهد اختلاف دارند، ولی در میان آنان در معنای واژه اجتهاد، اختلاف ‎نظری نیست؛ چون اجتهاد بر اساس ظاهر کلام آنان، به‎کارگیری و سعی و کوشش است به‎قدر توان در هر کاری که دست زدن به آن آسان نباشد و رنج و مشقت را برای رسیدن به هدف و مقصود به‎همراه داشته باشد. در این برداشت تفاوتی نمی‎کند که واژه اجتهاد از چه چیزی مشتق شده باشد. این برداشت، صحیح و مورد پذیرش همگان است؛ چون به‎کار بردن نهایت سعی و کوشش، هیچ‎گاه خالی از رنج و مشقت و سختی نیست و معمولاً با هم ارتباط و تلازم دارند.

نویسنده در تعریف اصطلاحی نیز چهار تعریف (از امام خمینی، فاضل تونی، آخوند خراسانی و آیت‎الله خویی) را به‎عنوان تعاریف بهتر می‎داند که مناسب‎ترین آن‎ها تعریف آیت‎الله خویی در کتاب «الرأِي السديد في الاجتهاد و التقليد» است که در آنجا چنین آمده است: اجتهاد به‎کار بردن توان برای تحصیل حجت بر واقع یا بر وظیفه فعلی ظاهری است.

جواهری در ادامه به تعریف لغوی و اصطلاحی (از منظر دانشمندان اهل سنت و شیعه) استنباط و در ضمن آن مفتی و افتا، فقه، فقیه و اصول فقه نموده است.

ایشان درباره اجتهاد معتقد است: مکتب اسلام مکتبی اجتهادپذیر است و اجتهاد در اسلام یک حرکت ضروری است. در فقه شیعه، از صدر اسلام، باب اجتهاد باز بوده و اکنون نیز باز است و همواره تقلید از مجتهد زنده واجب است... و اجتهاد به مفهوم صحیح آن، از لوازم دین اسلام است... اجتهاد یعنی کشف و تطبیق اصول کلی و ثابت بر موارد جزئی و متغیر.

ایشان برای اثبات ضرورت اجتهاد در اسلام به دلایل پنج‎گانه خاتمیت، کلی بودن احکام اسلام و اهداف آن، ابدی بودن و جاودانگی، همگانی و جهانی بودن، جامعیت و همه‎جانبگی، متمسک شده است.

اهل سنت برخلاف شیعه معتقد به انسداد باب اجتهاد هستند و معتقدند که همه باید از چهار نفر، یعنی ابوحنیفه، شافعی، مالک و احمد بن حنبل تقلید کنند. از بیان بیشتر محققان و اعترافات اکثر دانشمندان اهل سنت به دست می‎آید که در آغاز قرن چهارم هجری باب اجتهاد در میان اهل سنت بسته شد و همه به شیوه تقلید گراییدند.

حسن ظن به سلف و سوء ظن به خلف، ضعف و اضطراب سیاسی در جامعه اسلامی، ظهور اختلالات شدید که به درگیری و تفسیق و تکفیر و مقاتله کشیده می‎شد، عدم اعتماد ب ه‎نفس و ترس از اجتهاد و خودباختگی در برابر گذشتگان، خوف از تجاوز از حدود شرع، ادعای اجتهاد از جانب افراد نااهل، نبودن فرد واجد شرایط و ناامیدی از وجود او تا روز قیامت، حصول اجماع بر تعبد در برابر آرای مجتهدان چهارگانه، حفظ نظم اجتماعی، ترس از آشفتگی سیاسی و... از جمله عواملی است که در کتب مختلف به‎عنوان دلایل انسداد باب اجتهاد ذکر شده است.

جواهری، اجتهاد در عصر معصومین(ع) را به دو دوره عصر رسالت و عصر امامت تقسیم نموده است. اجتهاد در عصر رسالت، سبک، کم زحمت و ساده بود و ‎نیازی به مقدمات علمی فراوان نداشت. اجتهاد در این عصر، به مباحث نظری و استدلالی پیچیده وابسته نبود، مسائل تازه و رویدادهای پیچیده زیاد نبودند و همه رویدادها و یا بسیاری از آن‎ها نص خاصی داشتند. آرا و نظریات متفاوت و متضاد وجود نداشت. اجتهاد، تنها نیازمند کمی ادراک، فهم و تأمل بود تا با مراجعه به منابع بتوان حکم مسئله را استخراج کرد. ارتباط مستقیم قاریان با پیامبر(ص) آثاری داشت. آگاهی بیشتر آنان به نخستین منبع فقه اجتهادی، که قرآن بود و آشنایی با خصوصیات و ویژگی‎های آیات، زمان و مکان صدور و شأن نزول آن‎ها، همگی نقش مهمی در تسهیل استنباط داشت. در این دوره، عده‎ای از صحابه، جزء فقهای شیعه به ‎حساب می‎آمده‎اند؛ از جمله: ابن عباس، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، ابورافع، ابراهیم، عمار بن یاسر و مقداد. همین افراد با شخصیت‎های دیگری همچون جابر بن عبدالله انصاری، از معروفان به فتوا بوده‎اند. اجتهاد صحابه پس از جنگ احزاب، اجتهاد سعد بن معاذ، اجتهاد عمار در تیمم و... نمونه‎هایی از اجتهاد صحابه در عصر رسالت است که نویسنده به شرح آن‎ها پرداخته است.

نویسنده درباره اجتهاد در عصر ائمه معصومین(ع) می‎گوید: اجتهاد در عصر ما با اجتهاد در عصر ائمه معصومین(ع) به یک معناست و تفاوت ماهوی ندارد؛ تفاوت صرفاً در آسانی و ساده بودن اجتهاد در عصر ائمه و پیچیدگی و سخت شدن در زمان ماست. دلایل سادگی اجتهاد در آن عصر را می‎توان در این مطالب خلاصه کرد:

الف)- ارتباط مستقیم اهل اجتهاد در عصر امامان با اهل‎بیت عصمت و طهارت؛

ب)- اجتهاد بدون گرفتار شدن در پیچ‎وخم‎های جرح و تعدیل و تعارضات و تزاحم متنی و سندی؛

ج)- در آن زمان، پدیده‎ها و رویدادهای پیچیده و مبهم و حوادث مشکل، همچون زمان ما وجود نداشت؛

د)- مباحث در آن زمان، محدود بود و به فراوانی، پراکندگی، تراکم و توسعه زمان ما نبود؛ لذا ذهن مجتهد مشوب نمی‎گشت و به‎ صرف مراجعه به مایه‎های اصلی استنباط، حکم را استخراج می‎کرد.

دلایل وجود اجتهاد در عصر ائمه معصومین را می‎توان در هشت محور بیان نمود:

1. فرمان ائمه به اصحاب، مبنی بر اجتهاد و فتوا دادن؛
2. مفهوم روایات تحریم فتوا دادن بدون علم؛
3. آموزش شیوه اجتهاد و استنباط به اصحاب؛
4. ارجاع مردم به‎سوی فقها و مجتهدان از صحابه توسط امامان؛
5. دیگر اخبار و احادیثی که وجود اجتهاد در عصر امامت را ثابت می‎کند؛
6. وجود فقها و مجتهدان در عصر ائمه معصومین، کتب و آثار فقهی و اجتهادی آنان و تصریح دانشمندان بزرگ شیعه، به‎ویژه علمای رجال، به آن؛
7. نیاز شیعه به اجتهاد در عصر ائمه؛
8. فتاوای اصحاب امامان(ع).

محمدرضا جواهری هرکدام از این دلایل را به‎صورت مفصل توضیح و تبیین نموده است.

ایشان در موضوع ارتباط اجتهاد و علم اصول به آثار دانشمندان شیعه و اهل سنت مراجعه کرده و بخش‎هایی از نظرات و کلام آنان را آورده، سپس از پیشگامی شیعه و اصحاب ائمه در علم اصول سخن به میان آورده است. شهید مطهری در این‎باره می‎گوید: اینکه می‎گویند: علم اصول، که پایه اجتهاد است، در شیعه بعد از ائمه پیدا شده و قبلاً در انحصار اهل تسنن بوده، غلط است. علمای شیعه ثابت کرده‎اند که شاگردان ائمه در عصر ائمه در موضوعات اصولی تألیفات داشته‎اند. مرحوم سید حسن صدر در کتاب «تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام» این مطلب را بررسی و اثبات کرده است... مرحوم صدر در این کتاب نوشته: قبل از شافعی، مسائل علم اصول از قبیل اوامر و نواهی و عام و خاص و غیره، مطرح بوده است و درباره هریک از آن‎ها از طرف علمای شیعه رساله نوشته شده است. نویسنده علاوه بر نقل اقوال دانشمندان، به دلایل دیگری نیز اشاره نموده است.

وضعیت کتاب

پاورقی‎ها به ذکر مستندات مطالب کتاب اختصاص یافته است.

فهرست محتویات در ابتدا و کتاب‎نامه و چند تصویر حاوی نظرات فقهای معاصر درباره علم اصول در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.