المعجم في أسامي شيوخ أبي بكر الإسماعيلي
| المعجم في أسامي شيوخ أبي بكر الإسماعيلي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اسماعیلی، احمد بن ابراهیم (نويسنده) منصور، زیاد محمد (محقق) |
| ناشر | مکتبة العلوم و الحکم |
| مکان نشر | عربستان - مدينه منوره |
| سال نشر | مجلد1: 1990م , 1410ق , مجلد2: 1990م , 1410ق , |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | |
المعجم في أسامي شيوخ أبي بكر الإسماعيلي، اثر احمد بن ابراهیم اسماعیلی (متوفی 371ق)، کتابی است سهجلدی مجلد در دو جلد به زبان عربی با موضوع علوم حدیث. در این کتاب راویان و اساتید ابوبکر اسماعیلی ذکر شدهاند همچنین جرح و تعدیل برخی روایات را در این اثر شاهدیم. از طریق این کتاب به برخی رویدادهای تاریخی و جغرافیایی و دینی و سیاسی آن دوران هم میتوان واقف شد.
ساختار
محتوای این کتاب سهجلدی در دو مجلد آمده است. جلد اول حاوی مقدمه محقق و محتوای مطالب از ترجمه نفر 1 تا 152 است و بخش اول جلد دوم از نفر 153 تا 330 و بخش دوم از جلد دوم از ترجمه نفر 331 تا 410 و خاتمه مطالب.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه پس از حمد و ثنای الهی مینویسد: و بعد: خدای تبارکوتعالی با قولش «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» ﴿ حجر ٩﴾ متکفل حفظ کتاب عزیزش شده است. پیامبر اسلام(ص) اخذ از قرآن و تبلیغ آن را سنت شمارده و احادیث آن حضرت، دراینباره مدار شریعت و فهم کتاب الهی بوده است. ازاینرو بوده که علمای این امت به حدیث نبوی علاقه بسیار زیادی داشته و دارند در حدی که به هیچچیز دیگری به این اندازه اهمیت ندادهاند؛ آنان تصانیف زیادی دراینارتباط دارند و علوم حدیث مختلفی در میان این کتابها نشئت گرفته است؛ آنها در مصطلح الحدیث و علل الحدیث و غریب الحدیث و ناسخ و منسوخ و... آن کتاب نوشتهاند. همچنین در جرح و تعدیل راویان کتابها دارند که از این علم، علم رجال نشئت گرفته که خود دارای مصنفات خاصی است که از احوال راویان حدیث صحبت مینماید و از اخبارشان حکایت میکند. بههرحال تألیفات در این علم بسیار شده و روشها در عرضه ماده آن متنوع است مثلاً برخی از این کتابها بر اساس نوعیت راویان یعنی ثقه و ضعف و تدلیس و کنایههای آنان و... مرتب شدهاند یا برخی دیگر بر اساس طبقات یا شهرها یا معاجم و ... مرتب گشتهاند.[۱]
معجم حاضر، معجمی است از میان معاجم شیوخ که دارای معلومات متنوعی هستند؛ برخی از این اطلاعات به مؤلف و اساتیدش و طرق دریافتش از آنان مربوط میشود؛ اطلاعاتی که از طبیعت سیر حیات فرهنگی اجتماعی آن دوران، پرده برمیدارد و معلومات متعددی را که متعلق به عالم اسلامی در امور دینی و اجتماعی و سیاسی و تاریخی و اقتصادی و جغرافیایی و علمی و ... است به ما نشان میدهد. وجه امتیاز «معجم شيوخ أبي بكر الإسماعيلي» به غنای پاک آن از معلوماتی است که نویسنده از طریق این معلومات، حال برخی از شیوخ و اساتید خودش را بیان کرده است؛ یعنی از حیث جرح و تعدیل آنان. وی متعرض نقد برخی از احادیث وارده در این کتاب میشود. همچنین در این اثر درباره موقعیتهای جغرافیایی نیز اطلاعاتی به دست میآوریم که مؤلف در اثنای سفرهایش در طلب علم ذکر کرده، و به ذکر تقسیمات مرزی آن شهرها که داخلشان شده و در مساجد و بازارها و خانهها و باغها و ... با اساتیدش ملاقات و از آنها استماع کرده است. علاوه بر این امور، این کتاب سرشار از اخباری از زندگی علمی مؤلف است و ازاینجهت، سند خوبی است برای شناخت شیوخ مؤلف و برخی از جوانب زندگی وی به وجه خاص. این کتاب، مشتمل بر مواد خوب متنوعی در علم حدیث و نقد آن و علم جرح و تعدیل است. کلام نویسنده، در این کتاب، نزد ائمه این علم، اعتبار خاصی داشته و میانشان رواج داشته است. این اثری است که طی قرون گذشته در میان محدثان، مشهور بوده است.[۲]
محقق انگیزهاش درباره تحقیق این اثر را اینگونه ذکر میکند: هنگامیکه این نسخه خطی از معجم شیوخ ابوبکر اسماعیلی امام مشهور میان اهل سنت و صاحب «المستخرج» بر صحیح بخاری، به دستم رسید، علاقهمند شدم آن را تحقیق کنم؛ به دلیل اهمیتی که کتاب دارد و به دلیل امامت نویسنده آن نزد اهل سنت، خاصه به این دلیل که این کتاب تاکنون تحقیق و پژوهش نشده بوده است.[۳]
محقق در خاتمه مینویسد: پسازاین که خداوند تحقیق این اثر را برایم آسان کرد، خلاصه آنچه را موضوع این کتاب از این امام اسماعیلی در بر دارد و اهم نقاطی که از خلال تحقیق مؤلف و این کتاب که شامل چهارصد و هفت شیخ از شیوخ اسماعیلی است که نویسنده شاگردی آنان را کرده و ازشان بهره برده را، برایتان ذکر مینمایم. تحقیق کتاب مشتمل است بر زندگی مؤلف و موقعیت جغرافیایی شهری که اسماعیلی در آن زیسته، و حیات سیاسی و فکری که داخل گرگان (جرجان) و خارج آن در آن زمان بوده است.
اسماعیلی از بزرگان ائمه نقد معتدل بوده و از کسانی است که اقوالش در جرح و تعدیل رجال حدیث، اعتبار دارد. علاوه بر این وی در علوم لغت و تفسیر نیز استاد بوده و معتقد بر مذهب اهل حدیث در اعتقاد و فرو رفته در علم فقه بخصوص فقه شافعی است.[۴]
وضعیت کتاب
فهارس فنی در انتهای کتاب ذکر شده است. خود اسماعیلی، در مقدمه کتاب ذکر میکند که جمع ماده این کتاب را در جمادیالاول سال 361 آغاز کرده است.[۵]
زیاد محمد منصور، از دانشگاه اسلامی (الجامعة الاسلامیة) و هیئتعلمی آن، و دکتر اکرم ضیاء عمری، و دکتر سعدی هاشمی و همه کسانی که یاریگر وی در تهیه این کتاب بودهاند، تشکر مینماید.[۶]
محقق، برخی از دشواریهایی که در تحقیق با آن مواجه بوده را اینگونه ذکر مینماید:
- منحصربهفرد بودن نسخه که باعث شده زیاد محمد منصور برای مقابله از کتابهای لاحق بر آن نیز یاری بگیرد.
- طول نسخه خطی که به دویست و هفتادوچهار صفحه میرسید.
- وجود برخی از شیوخ و اساتید مؤلف که وی پس از جستجوی طولانی در میان کتابهای موجود، به آنان دست پیدا نکرده است.
- وجود برخی از اسمای مبهم در اسانید برخی از احادیث بهگونهای که تمییزشان ممکن نبوده است.[۷]
پانویس
منبع مقاله
مقدمه و خاتمه کتاب.