بغية المحتاج في المجرب من العلاج
بغية المحتاج في المجرب من العلاج، تأليف طبيب مشهور داوود بن عمر انطاكى است. اين اثر، نگاشته‌اى پيرامون درمان بيمارى‌ها و امراض است.
| بغیة المحتاج في المجرب من العلاج | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | انطاکی، داود بن عمر (نویسنده) |
| ناشر | دار الفکر |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1415 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | پزشکی سنتی - متون قدیمی تا قرن 14 گیاهان دارویی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | R 128/3 /الف8ب7 |
مؤلف، بر اساس تجربياتى كه در درمان بيمارى‌ها به مرور زمان كسب كرده و نيز بر اساس تتبع فراوانى كه در كتب پزشکى داشته، اين اثر را تأليف كرده است.
ناگفته نماند كه در ميانه‌هاى كتاب گاه با اين عبارت روبه‌رو مى‌شويم: «قال الشيخ داود الانطاكى»[۱] و «قال الشيخ داود» (همان، ص32) كه شايد اين عبارت از تصرفات ناسخ كتاب باشد و ممكن است اين كتاب، جمع‌آورى تحقيقات داود انطاكى به دست يكى از شاگردانش باشد و اين شاگرد اين اثر را - بدون آنكه نامى از خود ببرد - به انطاكى نسبت داده است.
از جمله مؤيدات اين احتمال، عبارتى است كه در خاتمه كتاب هنگام توصيف «كينه» كه از گياهانى است كه پزشکان پيشين ذكر نكرده‌اند، آمده است؛ عبارت مذكور چنين است: «هى قشر شجرة تجلب من ينكى دنيا من بلدة تسمى لوكسة و كان ظهورها في سنة الف و اربعة و ستين.[۲]
اين گزارش، مربوط به سال 1064ق به بعد است؛ درحالى‌كه داوود انطاكى بنا به قول مشهور، در سال 1008ق - و حداكثر سال 1010ق - درگذشته است.
به‌هرحال، اين اثر، از جمله آثار درخور توجه طب سنتى است.
ساختار
اين كتاب، شامل يك مقدمه، 20 باب و يك خاتمه است. هريك از ابواب و نيز خاتمه، خود، به چند فصل متعدد تقسيم مى‌شوند.
مؤلف، از منابعى همچون كتاب «قانون»، «كامل الصناعة»، كتاب هبةالله تونسى، كتاب «كافى» و... بهره برده است.
گزارش محتوا
مقدمه اين اثر، در تعريف طب است.
مؤلف، در چهارده باب اول، امراض بدن را از سر تا مفاصل يك‌به‌يك بيان كرده و راه علاج آنها را متذكر شده است.
باب پانزدهم، درباره حميات، باب شانزدهم در اورام و بثور، باب هفدهم پيرامون جراحت‌ها، شكستگى‌ها و قروح، باب هجدهم درباره زينت و آرايش، باب نوزدهم پيرامون سموم و گزيدگى حيوانات سمى و باب بيستم درباره قرابادين (شيوه ساخت داروهاى تركيبى) است.
در خاتمه نيز مؤلف به بيان بعضى از ادويه جديده، شيوه اصلاح ادويه و ساخت بعضى از داروها اشاره مى‌كند.
مؤلف دربخش اصلى كتاب كه به مبحث بيمارى‌ها و درمان آنها مربوط مى‌شود، ابتدا بيمارى را نام مى‌برد و سپس آن را توصيف مى‌كند، سپس در پى آن، علامت آن بيمارى را بيان مى‌نمايد و در پايان، شيوه علاج بيمارى مورد نظر را تحرير مى‌كند. بخش علاج هر بيمارى، مفصل‌ترين بخش است. در اين بخش، مؤلف براى هر بيمارى معمولاً چند دارو و شيوه ساخت آنها را ذكر مى‌كند.
كتاب «بغية المحتاج» همانند بسيارى ديگر از كتاب‌هايى كه پيرامون درمان بيمارى‌ها نگاشته شده، به همان ترتيب و شيوه تدوين يافته است، البته يك فرق بين اين اثر و مبحث بيمارى در كتاب‌هايى مثل «قانون» و «كامل الصناعة» وجود دارد و آن اين است كه مؤلف، اين كتاب را به‌صورت مستقل نگاشته تا كسى كه به اين اثر مراجعه مى‌كند كمتر نيازى به مراجعه به آثار ديگر داشته باشد. تدوين قرابادين به‌عنوان باب آخر كتاب و نيز بيان ساختن بعضى از ادويه مركبه (قرص و معجون و مرهم و شربت و...) در خاتمه كتاب، شايد به همين انگيزه باشد.
ويژگى ديگر اين اثر، ذكر تجربيات مؤلف در مداواى امراض است. مؤلف در بسيارى از مواضع، تصريح مى‌كند كه اين شيوه درمان را خود تجربه نموده است.[۳] و اين باعث آرامش خاطر خواننده و اطمينان او در استفاده از مطالب كتاب مى‌شود.
وضعيت كتاب
اين اثر، بر اساس نسخه خطى‌اى كه در سال 1256ق، تحرير شده و به همت انتشارات دارالفكر (لبنان)، تصحيح و تحقيق شده است.
در ابتدا مقدمه‌اى پيرامون زندگى و آثار مؤلف نگاشته شده است.
در انتهاى كتاب نيز - افزون بر فهرست تفصيلى موضوعات كتاب - فهرست مصطلحات طبى، فهرست مفردات ادويه و اغذيه، فهرست مصطلحات داروسازى همراه با معادل انگليسى آنها تدوين و تنظيم شده است.
پاورقى‌هاى نسبتاً اندك اين اثر، به توضيح واژه و يا عبارتى و نيز مستند نمودن اشارات مؤلف در متن كتاب اختصاص دارد.
پانویس
منابع مقاله
متن مقاله