مجموعه‌ای از آثار عطار نیشابوری

    از ویکی‌نور
    (تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)
    مجموعه‎ای از آثار عطار نیشابوری‏
    مجموعه‌ای از آثار عطار نیشابوری
    پدیدآورانعطار، محمد بن ابراهيم (نويسنده) خوشنويس، احمد (مصحح)
    عنوان‌های دیگرمجموعه‌‏اي از آثار شيخ فريد الدين عطار نيشابوري

    کليات. برگزيده

    پند نامه و بي سر نامه

    پند نامه - بي سر نامه - بلبل نامه - سي فصل - نزهت الاحباب - بيان ارشاد

    کليات. برگزيده
    ناشرسنايي
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشرمجلد1: 1376ش ,
    شابک964-6290-02-7
    زبانفارسي
    تعداد جلد1
    کد کنگره

    مجموعه‎ای از آثار عطار نیشابوری، مشتمل بر شش اثر منظوم منسوب به محمد بن ابراهیم عطار نیشابوری (متوفی 627ق)، به نام‎های پندنامه، بی‎سرنامه، بلبل‎نامه، سی‎فصل، نزهت الأحباب و بیان الارشاد (مفتاح الاراده) می‎باشد که با تصحیح و مقدمه احمد خوشنویس منتشر شده است.

    ساختار

    در این اثر ابتدا مقدمه محقق و سپس متن شش اثر منظوم مذکور بدون هرگونه شرح و توضیح ارائه شده است.

    گزارش محتوا

    محقق کتاب در مقدمه پس از بررسی پیشینه تفکرات عرفانی و شرح احوال عطار، به بررسی تألیفات عطار پرداخته و می‎نویسد: مثنوی‎های عطار در تذکره هفت اقلیم بدین‎شرح ذکر شده: الهی‎نامه، اسرارنامه، مصیبت‎نامه، وصلت‎نامه، بلبل‎نامه، پندنامه، جواهرنامه، بی‎سرنامه، خسرونامه، ولدنامه، اشترنامه، جوهر الذات، مظهر العجایب، منطق الطیر، گل و هرمز و شرح القلب و از منثوراتش تذکرة الاولیاء و اخوان الصف را برشمرده است[۱].

    سپس در ادامه، سبب ارائه تعدادی از آثار عطار در این مجموعه را این‎گونه توضیح می‎دهد: «اخیراً مجموعه‎ای از آثار گران‎بهای شیخ اجل فریدالدین عطار مشتمل بر: پندنامه، سی‎فصل، بلبل‎نامه، نزهت الاحباب که سابقاً به خط نگارنده از روی چند نسخه خطی استنساخ شده و در کتابخانه این‎جانب موجود بود». به نظرم رسید این چند کتاب نیز به ضمیمه هم چاپ و در معرض استفاده اندیشمندان قرار گیرد[۲].

    برخی از محققین، پندنامه را از جمله آثار عطار نیشابوری می‎دانند نه از عطار تونی و نه از عطار همدانی (معروف به ابوالعلاء) معاصر شیخ و نه هیچ عطار جعال دیگر[۳]‏؛ ولی برخی دیگر معتقدند آثاری چون بلبل نامه، سی فصل و بی‎سرنامه قطعاً از کسان دیگری است که به روزگاران مختلف می‎زیسته و عطار تخلص داشته‎اند[۴].***

    به‎هرحال پندنامه از آن عطار یا هر شاعر دیگری که‎ باشد‎ از دیرباز موردتوجه شاعران و شارحان و محققان بوده است و مانند گلستان سعدی در مکتب‎خانه‎ها و مدارس تدریس می‎شده است‎. هم‎اکنون نیز این کتاب در برخی از کشورها و از جمله در‎ دانشکده‎های‎ ادبیات‎ و الهیات ترکیه تدریس می‎شود. به همین دلیل بارها آن را ترجمه کرده و بر آن شرح‎ها نوشته‎اند. این کتاب ‎‎مانند‎ کتب علمی و ادبی و اخلاقی قدما با حمد خدا و نعت پیغمبر اکرم(ص) آغاز می‎شود‎ و مباحثی‎ از‎ قبیل نکوهش نفس اماره، فواید خاموشی، اخلاق حمیده، اسباب عافیت، فواید صبر، بیان دانش، صحبت‎ ناجنس، صفت شکر، حق و الدین، مذمت دروغ‎گویی، بی‎وفائی جهان، صفت صدق و امانت و سخاوت‎، احتراز از خشم، اکرام‎ مهمان‎، قناعت، فتوت و جوانمردی را شامل می‎شود. در پندنامه تلمیحات مذهبی و اشارات تاریخی فراوان وجود دارد از آن جمله: طوفان نوح، سرگذشت قوم عاد، داود و سلیمان و ایوب و عیسی و یونس پیغامبر[۵].

    بسیاری از‎ آیات قرآن و احادیث نیز در آن تحلیل شده است، مانند این ابیات:

    هرکه خشم خود فرو خورد ای جوان‎*** باشد او از رستگاران جهان

    که اشاره است به آیه قرآن: «وَ الْکَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعَافِينَ عَنِ الناسِ» ﴿آل‏عمران‏، 134﴾

    و یا

    حاجت خود را مجو از زشت‎رو*** آنکه دارد روی خوب از وی بجو

    که اشاره است به حدیث: «اطلبوا‎ الخیر‎ عند حسان الوجوه».

    همچنین از اصطلاحات عرفان و تصوف در آن بسیار سخن رفته است، از قبیل توکل، مجاهده نفس، پشمینه، ذکر، شکر و غیره؛ مانند:

    خرقه پشمینه ‎ ‎را بر دوش‎ کن***شربتی از نامرادی نوش کن

    بر توکل گر بود فیروزیت*** ‎ حق دهد مانند مرغان روزیت [۶].

    پندنامه مشتمل بر اندرزهای اخلاقی و اجتماعی است که با دقت و بررسی در معانی آن معلوم می‎شود اغلب آن‎ها مأخوذ از مضامین احادیث نبوی و سخنان علی(ع) است.

    در ثواب احتراز از دنیا چنین سروده است:

    با چه ماند این جهان گویم جواب***آن‎که بیند آدمی چیزی به خواب

    این بیت عین مضمون سخن علی(ع) است که فرمود: «انما الدنیا کحلم النائم او کبیت نسجته العنکبوت»؛ یعنی دنیا مانند رؤیایی است که در خواب ببینند یا مانند خانه‎ای است که عنکبوت آن را می‎بافد[۷].

    یا در گرامی‎داشت مهمان می‎سراید:

    ای برادر دار مهمان را عزی*** تا بیابی عزت از رحمان تو نیز

    رسول خدا(ص) فرمود: هر کس ایمان به خدا و روز رستاخیر دارد البته مهمان خود را گرامی بدارد [۸].

    منظومه بیسرنامه با اعتراف شاعر به توحید و یگانگی پروردگار آغاز شده است:

    من به‎غیراز تو نبینم در جهان*** قادرا پروردگارا جاودان[۹].

    سپس سر حق را پیروی از محمد مصطفی(ص) می‎داند:

    هر که در راه محمد راه یافت*** سر حق را از دل آگاه یافت

    احمد است اینجا احد ای مرد کار***سر حق را با تو گفتم آشکار

    میم را بردار احمد شد احد*** فهم کن معنی الله الصمد [۱۰].***

    و در آخر از این‎که از سالکان راه عقب افتاده و نفسش گرفتار معصیت بوده دریغ می‎خورد:

    ای دریغا سالکان راه بین***راه رفتند و بماندم این چنین

    ای دریغا نفس ما در معصیت***خود خودی کردی بری از معرفت[۱۱].***

    عشق بلبل به گل یکی از حکایت‎های خیالی در ادبیات فارسی است که‎ شاعران‎ متعدد‎ درباره آن سخن گفته و طبع‎آزمایی کرده‎اند. در ابتدا شاعران اشاراتی به دلدادگی و ناله و فغانِ بلبل‎ و حُسنِ گل می‎کردند، ولی از قرن هفتم به بعد، هنگامی‎که استفاده از‎ زبانِ حال به‎عنوان‎ شگردی‎ ادبی در میان شعرا شایع شد، به داستان گل و بلبل هم شاخ و برگ‎هایی داده شد و چند داستان عاشقانه (رمانس) به‎صورت مثنوی دراین‎باره سروده شد. معروف‎ترینِ این مثنوی‎ها بلبل‎نامه‎ای‎ است که به فریدالدین عطار نیشابوری نسبت داده شده است؛ ولی در حقیقت حدود دو قرن پس از عطار یعنی در اواخر قرن هشتم تا اوایل قرن نهم سروده شده است (یکی‎ از‎ نسخه‎های خطی این اثر که در ایاسوفیاست مورخ 828ق است). مثنوی دیگر نزهت الاحباب است که آن نیز به عطار نسبت داده شده است و مانند بلبل‎نامه مدت‎ها پس از عطار‎ سروده‎ شده است. سرایندگان اصلی این دو مثنوی هنوز شناخته نشده‎اند[۱۲].

    منظومه سی‎فصل مناظره یک پیر با عطار است:

    یکی پیری مرا آواز میداد***که ای عطار از دست تو فریاد

    جهان برهم زدی و فتنه کردی*** به دیوار مذاهب رخنه کردی[۱۳].

    این منظومه با پرسش‎های متعدد معرفتی توسط پیر ادامه می‎یابد:

    بیا برگو که منزلگاه آن یار***که پنهان بینمش از چشم اغیار[۱۴].

    بیا برگو که این افلاک و ایوان***زبهر چیست همچون چرخ گردان[۱۵].

    سپس تأکید می‎کند که بر عوام الناس درک این معانی مشکل است:

    عوام الناس این معنی ندانند*** عوام الناس در دعوی بمانند[۱۶].

    سپس در مقام پاسخ برآمده و یک‎یک سؤالات را با بند «دگر پرسی ...» پاسخ می‎دهد. ابتدا در تبیین مقام امامت، حب ولایت را تنها راه نجات می‎داند:

    زبغضش راه دوزخ پیش گیری*** زحبش در ولای او بمیری

    تو را ایمان و دین از وی تمام است*** که اندر هر دو عالم او امام است [۱۷].

    و در فرازی از منظومه رسول‎الله را پیر راه و امام را پناه می‎داند:

    رسول‎الله پیر راه باشد*** ز سر هر دو کون آگاه باشد

    محمد اندرین ره پیر راه است*** ولی حیدر ترا پشت و پناهست[۱۸].

    پس‎ازآن، نزهت الأحباب و در ادامه آن بیان الارشاد آمده است.

    نویسنده در نزهت الاحباب، خود چنین می‎نویسد: بدان ای عزیز که این کتاب را نزهت الاحباب نام نهادیم حق‎تعالی توفیق رفیق گرداناد و این حکایت عاشق و معشوق یعنی گل و بلبل و مناظره ایشان و عتاب از طرفین چون به نظر حقیقت بنگری حل اهل دنیاست و معیشت ایشان[۱۹].

    در بیان الارشاد یا مفتاح الاراده مفاهیمی چون توحید، دل، عقل، عشق، نفس، مواظبت بر طاعات، ایمان و اسلام، شرافت علم، پیر، ادب، خرقه ارادت، ریاضت، نگاهداشت صحبت، مقامات اهل سلوک، اقسام اهل ایمان را شرح و توضیح می‎دهد.

    عطار در بیان الارشاد اقسام مکاشفات عرفانی را به سه قسم تقسیم نموده است:

    اول کشف علمی و آن این است که عارف بر حقایق و اسرار جهان آگاه و مطلع گردیده و حقایق و معانی مشکله بر او پدیدار و منکشف گردد.

    دوم کشف خیالی که در آن بعضی صداهای غیبی به گوشش می‎رسد و انوار ربانی بر چشم حسی و ظاهری او پرتو افکند.

    و سوم کشف عیانی چنان‎که می‎گوید:

    چو عالی گردد از کشف عیانی*** بخواهد دید سید را نهانی

    این مرتبه را در نزد عرفا و محققین مقام، مرتبه عین الیقین و حق الیقین نامند [۲۰].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.

    مقدمه کتاب حاوی پاورقی‎هایی در توضیح برخی مطالب است.

    پانویس

    1. ر.ک: مقدمه محقق، ص25-24
    2. ر.ک: همان، ص27
    3. ر.ک: صرافی، عباسعلی، صفحه سی‎وچهار
    4. ر.ک: سادات ناصری، سید حسن، ص20-19
    5. ر.ک: بی‎نام، ص201-200
    6. ر.ک: همان
    7. ر.ک: مقدمه محقق، ص29
    8. ر.ک: همان، ص30
    9. ر.ک: متن کتاب، ص50
    10. ر.ک: همان، ص55
    11. ر.ک: همان، ص60
    12. ر.ک: پورجوادی، نصرالله، ص5
    13. ر.ک: متن کتاب، ص92
    14. ر.ک: همان
    15. ر.ک: همان، ص93
    16. ر.ک: همان، ص96
    17. ر.ک: همان، ص98
    18. ر.ک: همان، ص137
    19. همان، ص147
    20. ر.ک: مقدمه محقق، ص35

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. صرافی، عباسعلی، مقدمه «پندنامه»، تهران، انتشارات زوار، چاپ اول، بهار 1386.
    3. پورجوادی، نصرالله، «بلبل‎نامه سروده علی گیلانی پومنی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: ضمیمه نامه فرهنگستان، مهر 1383، شماره 17، صفحه 3 تا 62؛ به آدرس اینترنتی:
      http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/45823
    4. سادات ناصری، سید حسن؛ «نقش رهبری در منطق الطیر عطار نیشابوری»، مجله هنر و مردم، دی 1352، شماره 135، ص19 تا 24؛ به آدرس اینترنتی:
      https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/227477
    5. بی‎نام، پندنامه عطار، پایگاه مجلات تخصصی نور: نشریه تحقیقات کتابداری و اطلاع‎رسانی دانشگاهی، شماره 9، صفحه 198 تا 203؛ به آدرس اینترنتی:

    http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/475615

    وابسته‌ها