السنن الكبری (بیهقی)

‏السنن الكبری
پدیدآوران	بیهقی، احمد بن حسین (نويسنده) عطا، عبدالقادر محمد (محقق)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1 الی مجلد11= 2003م , 1424ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	11
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

السنن الكبری یا «السنن الكبير»، مهم‌ترین اثر حدیثی عالم شافعی احمد بن حسین بن علی بیهقی نیشابوری (متوفی 458ق) و یک دوره کامل فقه الحدیث است. محققان، انگیزه‌ بیهقی را از نگارش السنن الکبری، دفاع از اصالت اقوال شافعی و نشان دادن پشتوانه روایی آن می‌دانند. این‌ اثر با تحقیق محمد عبدالقادر عطا در یازده جلد منتشر شده است.

ساختار

این کتاب در حقیقت دایرة‌المعارف بزرگی در حدیث است که دسته‌بندی احادیث بر مبنای ابواب فقهی با کتاب طهارت آغاز و به کتاب عتق امهات اولاد به پایان آمده است.

کتاب مشتمل بر احادیث رسول‌ خدا(ص) و افعال و تقریرات آنحضرت‌ و گفته‌ها و احوال صحابه و برخی از تابعین به‌صورت موضوعی همراه با برخی توضیحات است.

گزارش محتوا

محقق اثر در مقدمه کتاب به ممانعت خلفا از تدوین حدیث اشاره کرده که تا پایان قرن اول هجری ادامه یافت. عمر بن عبدالعزیز (متوفی 101ق) به سبب مرگ بسیاری از حافظان حدیث و ضعف حافظه محدثان و مانند آن، امر به تدوین حدیث کرد. کتب حدیثی در طول مراحل تدوین به شیوه‌های مختلفی ارائه شدند؛ کتب «سنن» از جمله کتب حدیثی است که بر مبنای ابواب فقهی مرتب گردید‏.

وی سپس به کتب حدیثی نوشته شده از قرن دوم تا چهارم هجری اشاره می‌کند‏. در ادامه به بررسی شرح‌حال بیهقی با استناد به منابع پرداخته و نام 34 اثر را از مهم‌ترین آثار او متذکر می‌شود. معرفی 41 تن از مشایخ بیهقی و ده تن از شاگردانش بخش دیگری از مقدمه را تشکیل می‌دهد. با ذکر اقوال علما درباره وی و اشاره به این‌که اکثر مورخین تاریخ وفاتش را جمادی‌الاولی 458 ذکر کرده‌اند این بخش از مقدمه نیز به پایان آمده است‏.

در بخش دیگری از مقدمه پس از تأکید بر این‌که السنن الکبری از مهم‌ترین مصادر در حدیث و فقه اهل سنت است، نسخ شش‌گانه تحقیق کتاب معرفی شده‌اند‏. در تحقیق کتاب از بیش از یک‌صد اثر استفاده شده که لیست آن در انتهای مقدمه ذکر شده است‏.

متن اثر با ذکر طریق محقق به کتاب بیهقی آغاز شده است‏.

فقه‌الحدیث یکی از ابزارهایی است که با تأکید بر متن حدیث و ارائه‌ مبانی‌ و سیر منطقی فهم آن، مقصود اصلی گوینده حدیث را روشن می‌سازد. در‌ حقیقت‌ ازآنجاکه عوامل مختلفی بر حدیث تأثیر گذاشته و به‌تبع آن اختلافات ظاهری میان روایات‌ را‌ به‌ همراه داشته است، علمای فریقین را بر آن داشته تا با استفاده از‌ ضوابط‌ فقه‌الحدیثی، متون روایات را ارزیابی کرده و سره را از ناسره جدا کنند، گرچه در ارائه ضوابط‌ و قواعد‌ فقه‌الحدیث نزد این دو گروه تفاوت‌هایی وجود دارد.

با توجه به اهمیت و ضرورت‌ مطالعات فقه‌الحدیثی، تلاش‌های ارزنده‌ای‌ توسط‌ حدیث‌پژوهان در طول تاریخ حدیث‌ شکل‌ گرفته است. ازجمله برجسته‌ترین آثار علمای فریقین در زمینه فقه‌الحدیث، السنن‌ الکبری‌ تألیف بیهقی از‌ علمای‌ عامه است که دارای جایگاه ویژه‌ای نزد علما و محققان‌ است‌. وی در این کتاب به جمع‌آوری سنن پیامبر(ص) پرداخته و به اثبات صحت مذهب شافعی نیز توجه داشته است. موضوع اصلی کتاب وی احادیث احکام است که بیهقی ضمن بیان روایات فقهی به بررسی‌های متنی و سندی روایات نیز می‌پردازد‏.

تصحیف امری است که در برخی‌ از‌ احادیث صورت‌ گرفته‌ است‌ و از آن گریزی نیست‌. در این زمینه شافعی نکته‌ای دارد با این بیان که «جز با شناخت صدق و کذب‌ مخبر‌ نمی‌توان به صدق و کذب خبر استدلال‌ کرد‌ مگر‌ در‌ مورد‌ احادیث خاص و اندک‌». بیهقی‌ در توضیح کلام شافعی می‌گوید: «آنچه شافعی استثناء کرده جز بر افراد ماهر از اهل‌ حفظ‌ اطلاق‌ نمی‌شود. چه‌بسا شخص صادقی که به‌واسطه‌ نوشتارش‌، صدقش‌ از‌ بین‌ رود، چراکه حدیثی را با حدیث دیگر درهم آمیزد و یا حدیثی را با ترکیبی از اسناد ضعیف و صحیح روایت کند و یا گاهی قلم و گوش اشتباه کند‌. در اینجا منظور تصحیف است و روایت شاذی را بدون انگیزه بیان کند». بیهقی در اینجا از تصحیف، به‌عنوان یکی از موارد اشتباه در روایات یاد می‌کند‌؛ بنابراین‌، بیهقی خود در بررسی احادیث، تصحیف در روایات را مدنظر دارد و به آن‌ها اشاره می‌کند ‏.

بیهقی در بررسی روایات از امر تقطیع نیز غفلت نکرده است. البته باید اشاره کرد که بیهقی بیش از آن‌که به لفظ تقطیع تصریح کند، توجه مخاطب‌ را‌ به وقوع «اختصار» جلب می‌‌نماید. اختصار حدیث آن است که محدث بخشی از حدیث را روایت کند و بخشی دیگر را حذف کند، به‌شرط آن‌که بخش‌ حذف‌ شده‌ متعلق به بخش نقل شده‌ نباشد. البته بیهقی برخی دیگر از احادیث را‌ به‌ دلیل «تمام» بودن بر دیگر احادیث ترجیح و برتری می‌دهد‏.

تتبع و بررسی در کتاب، ما را بدین نتیجه‌ می‌رساند‌ که بیهقی توجه به قواعد ادبی و مفهوم واژه‌ها را در نظر داشته است. البته قابل ذکر است، تبیین معانی و مفاهیم واژه‌ها و تفصیل لغات غریب، چشمگیرتر از دیگر مباحث‌ ادبی‌ است. از جمله مواردی که بیهقی به شرح واژگان را آورده است واژه «المَیاثِر» است که بیهقی ذیل آن می‌نویسد: «الْميثَرَةُ جلُودُ السبَاعِ»: میثره به معنی پوست‌ درندگان‌ است‌‏.

وی نسخ در برخی احادیث را بی‌‌‌تردید‌ می‌پذیرد؛ اما در وقوع نسخ برخی روایات دچار تردید است. او پس از بیان برخی احادیث از ابوسعید دارمی چنین می‌نویسد: در مورد این احادیث اختلاف‌نظر وجود دارد‌، اما‌ ما بر ناسخ یا منسوخ آن دست نیافتیم تا با قاطعیت به آن حکم کنیم؛ پس باید به آنچه خلفای سه‌گانه و بزرگان اصحاب پیامبر اجماع دارند، توجه کرد‌. این سخن بیانگر این مطلب است که بیهقی به دلیل عنایت و توجه ویژه به مسئله نسخ، حتی در مواردی که در وقوع نسخ، تردید دارد، آن را بیان‌ کرده‌ و عدم جزم به نسخ را یادآور شده است؛ بنابراین بیهقی قائل به نسخ در برخی احادیث است‌‏.

کسانی مانند ابوالمعالی محمد بن اسماعیل فارسی، ابن‌ عبدالحق دمشقی (متوفی 744ق)، شمس‌الدین ذهبی (متوفی 748ق) و عبدالوهاب شعرانی (متوفی 974ق) هر یک جداگانه این کتاب را خلاصه کرده‌اند. ابن ترکمانی حنفی (متوفی 750ق) کتاب بزرگی در رد سنن بیهقی‌ نوشت‌ و آن را «الجوهر النقي في الرد علی البیهقي» نامید و همچنین شهاب‌الدین ابن عربشاه نیز اثری با عنوان «الدر النقي في الرد علی البیهقي» نوشته است. زین‌الدین قاسم‌ قطلوبغای‌ حنفی‌ (متوفی 879ق) این اثر را با‌ نام‌ «ترجيع‌ الجوهر النقي» تلخیص و به‌صورت الفبایی تا حرف میم، تنظیم کرد. شهاب‌الدین بوصیری در اثری با عنوان «فوائد المنتقي» اضافات‌ آن‌ را‌ نسبت به کتب سنت آورده است.

نجم عبدالرحمان‌ خلف‌ در اثری با عنوان «موارد الإمام البیهقي في كتاب السنن الكبری» به مطالعه انتقادی روش بیهقی در این کتاب‌ پرداخته‌ است‏.

وضعیت کتاب

این‌ کتاب‌ برای اولین بار در نیمه اول قرن سیزدهم‌ همراه‌ با اثر ابن ترکمانی، «الجوهر النقی»، در حیدرآباد دکن به چاپ رسید. در کتاب ترجمه‌ دلائل‌ النبوة‌ که به همت آقای دامغانی انجام گرفته است، سال چاپ این کتاب را‌ در‌ 1344‌ق نوشته‌اند‏. این نسخه یازده جلدی از کتاب در دارالکتب العلمیه بیروت به چاپ شده است.

فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. تمامی جلد یازدهم کتاب نیز به فهارس احادیث و آثار اختصاص یافته است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ساغروانیان، سید جلیل، «کتابشناسی موضوعی: کتاب‌شناسی: آثار ابوبکر احمد بن حسین بیهقی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1386، شماره 103، صفحه 117 تا 124.
3. رضوی، سیده محدثه و دیگران، «معیارهای مشترک شیخ طوسی و بیهقی در فهم احادیث فقهی با تأکید بر تهذیبین و السنن الکبری»، پایگاه مجلات تخصصی نور: مطالعات فهم حدیث، پاییز و زمستان 1395، سال سوم، شماره 5، صفحه 121 تا 143.