غاية الإختصار في قراءات العشرة أئمة الأمصار
غاية الإختصار في قراءات العشرة أئمة الأمصار تألیف ابوالعلا حسن بـن احـمد همدانی معروف به عطار یا ابوالعلا همدانی(متوفی 569ق) یکی از مشهورترین حفاظ حدیث و عالمان علم قرائت در قرن ششم و صاحب تألیفات فراوان است. اشرف محمد فؤاد طلعت نگارش مقدمه و تحقیق و تصحیح آن را به عهده داشته است.
| غاية الإختصار في قراءات العشرة أئمة الأمصار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | همداني، حسن بن احمد (نویسنده) طلعت، اشرف محمد فواد (مصحح) |
| چاپ | 1 |
| شابک | 977-272-494-4 |
| موضوع | قرآن - قرائت |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 75/4 /ه8غ2* |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه مصحح و متن اثر است. مقدمه محقق در دو باب به شرححال و حیات علمی مؤلف و نیز معرفی و بررسی کتاب اختصاص دارد. متن اثر به ترتیبی همانند سایر کتب علوم قرائات تدوین شده است: ابتدا در جلد اول اسامی قراء دهگانه ذکر شده، پسازآن مباحث مرتبط با علم قرائت در ده باب ذکر شده است. در جلد دوم نیز «فرش الحروف» (فرش الحروف به احکام قرائت هر يک از قاريان، مختص به مواضع خاص در قرآن میگویند) به ترتیب سورههای قرآن کریم ارائه شده است.
گزارش محتوا
این کتاب بهطور گسترده مورد استفاده و اقتباس ابن جزری در تألیف النشر و غایة النهایة قرار گرفته است[۱]. مصحح کتاب در مقدمهاش، علم قرائات قرآنی را از علوم شریفی میداند که موردعنایت علمای گذشته و حال قرار گرفته است. او با اشاره به تألیف آثار زیادی در این علم، کتاب موردبحث را خلاصه علمش در این فن و در حقیقت دانشنامهای در دو زمینه دانسته است: اول در تراجم رجال اسانید قرائات و احوال آنها و دوم در زمینه خود علم قرائت. به جهت اهمیت و جایگاه این کتاب، علما و مشایخ و طلاب بهسرعت به حفظ و تعلیم آن پرداختند. از جمله بارزترین و پر اثرترین این افراد ابن جزری است که نقش بزرگی در حفظ قرائات قرآنی داشته و محور اسانید دنیا در علم قرائات بوده است؛ کتاب «النشر في القراءات العشر» از مهمترین کتب قرائات و «غاية النهاية في طبقات القراء» از مهمترین کتب شرححال قراء در عصرش بوده است. کتاب «غاية الإختصار» یکی از مهمترین منابع این دو اثر بوده است؛ و این به جهت جایگاه رفیع این کتاب بین کتب علم قرائت است[۲].
نویسنده نیز مقدمهاش بر کتاب را با این عبارت آغاز کرده است: «این تذکرهای در اختلاف قراء دهگانه اهل حجاز، شام و عراق است که مردم در قرائت قرآن کریم به آنها اقتدا میکنند و به شیوه آنها تمسک میجویند. در این تذکره از جمیع قرائات گزینش کرده و بر مشهورترین طرق و روایات اکتفا کردهام و...» [۳].
در مقدمه مؤلف به اسامی قراء دهگانه، اسناد آنها، ناقلین از آنها، اخبار منقول از آنها و در آخر به سال وفاتشان به تفکیک اشاره شده است. این قراء عبارتند از: ابوجعفر مدنی، نافع مدنی، ابن کثیر مکی، ابو عمرو بصری، ابن عامر شامی، یعقوب بصری، عاصم کوفی، حمزه کوفی، کسائی کوفی، خلف بن هشام بغدادی[۴].
بدیهی است همانگونه که قراء دهگانه از پیشینیان خود به نقل قرائات پرداختند و خود بهعنوان «امام القرائة» مطرح گشتند، قاریان بعدی (راویان) قرائات را از آنان روایت کردند. در ادامه مباحث، طرق اِسناد روات به هر یک از قراء دهگانه با ذکر طرق مشهور آنها ذکر شده است؛ بهعنوانمثال از میان راویان نافع: قالون، مسیبی و ورش مشهورترند[۵].
در ابواب دهگانه جلد اول، اصول قرائت چون ادغام و اظهار، مد و تمکین، سکت، اماله و تفخیم، انواع هاء و احکام آن مطرح شده است.
در جلد دوم کتاب به ترتیب سورههای قرآن کریم به بحث فروع قرائت و فرش الحروف پرداخته شده است. اولین سورهای که این مبحث در آن بررسی شده سوره فاتحة الکتاب است؛ بهعنوان نمونه ابوعمرو، عاصم، حمزه، کسائی، یعقوب و خلف کلمه *مالک* را با الف قرائت کردهاند[۶].
در انتهای این مباحث نیز برخلاف برخی دیگر از آثار علم قرائت، اختلافی در قرائت دو سوره فلق و ناس ذکر نشده است[۷].
از نکات قابلتوجه کتاب توضیحات ارزشمند مصحح اثر است که گاه بسیار راهگشاست؛ بهعنوانمثال در باب پنجم کتاب که به اماله و تفخیم اختصاص دارد، ابوالعلا چهار وجه برای این موضوع متصور است اما در تقسیمبندی بحث به دو قسمت کلی اشاره میکند که مصحح در پاورقی کتاب به توضیح وجوه چهارگانه آن پرداخته است[۸].
جالب آنکه گاه ابن جزری در نقل مطالب ابوالعلا دچار خطا شده و مصحح این اشتباه او را متذکر شده است؛ بهعنوانمثال اماله «حواریین» در دو جا (آیه 111 سوره مائده و 14 سوره صف) را به ابوالعلا نسبت میدهد و حال آنکه وی تنها مورد سوره صف را متذکر میشود[۹].
وضعیت کتاب
فهارس قرائات شاذ، احادیث و اخبار، اعلام، اماکن و بلدان، مصادر و مراجع و فهرست موضوعات در انتهای کتاب ذکر شده است.
در پاورقیهای کتاب، اختلاف نسخ، توضیح برخی عبارات و معرفی برخی اعلام ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب
- پاکتچی، احمد، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج6، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1373.