كشف العوار في تفسير آية الغار

كشف العوار في تفسير آية الغار، تألیف سید نورالله مرعشی شوشتری (1019ق)، رساله‎ای است در تفسیر سوره غار و رد کسانی که این آیه شریفه را در فضیلت خلیفه اول، دانسته‎اند.

كشف العوار في تفسير آية الغار
پدیدآوران	شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین(نويسنده) محمودي، محمدجواد (محقق)
ناشر	نشر حبيب
مکان نشر	ايران - قم
چاپ	1
شابک	‎978-964-6119-30-7
زبان	فارسی عربی
تعداد جلد	1

تحقیق کتاب توسط محمدجواد محمودی صورت گرفته است.

برخی، از این کتاب با نام «كشف الغبار في تحقيق مسألة الغار» یاد کرده‎اند.

انگیزه تألیف

ظاهرا انگیزه نوشتن این رساله در رد سخن نیشابوری، مناظره‎ای باشد که در خانه شیخ فیضی - ‎از علمای هند - ‎پیرامون آیه غار با برخی علمای سنی داشته است؛ در این مناظره، آن عالم سنی، به سخن نیشابوری استشهاد کرده و آیه را دلیل بر فضیلت ابوبکر دانسته و قاضی در آن مجلس، جواب قانع‎کننده‎ای می‎دهد و به دنبال آن، این کتاب را در رد سخن فاضل نیشابوری می‎نویسد.

ساختار

مقدمه محقق، آغازگر کتاب می‎باشد. نویسنده ابتدا سخن فاضل نیشابوری در تفسیرش پیرامون آیه غار و استدلال‎های او به این آیه و دلالتش بر فضیلت ابوبکر را ذکر کرده و آنگاه هفده اشکال بر آن نموده و با استناد به قرآن و سنت پیامبر(ص) و استفاده از نوشته بزرگانی مانند شیخ مفید و سید مرتضی، به‎طور مستدل، سخنان نیشابوری را رد کرده است.

نویسنده در تألیف این کتاب، از کتاب‎های متعددی استفاده کرده است که به‎صراحت از برخی نام برده و به برخی نیز اشاره کرده است. کتبی که به‎صراحت نام برده شده، عبارتند از:

1. الإتقان في علوم القرآن، جلال‎الدین سیوطی؛
2. أسد الغابة في معرفة الصحابه، ابن اثیر؛
3. تاريخ الأمم و الملوك، معروف به تاریخ طبری؛
4. تفسیر بیضاوی (نویسنده به اسم این کتاب تصریح نکرده، اما گفته است: «بیضاوی این‎گونه تفسیر کرده است»)؛
5. التفسير الكبير، فخر رازی (او پس از نقل کلام فاضل نیشابوری، نوشته است: «این سخن بازنویسی سخن فخر رازی در تفسیر می‎باشد»)؛
6. الرسالة المستظهرية، غزالی؛
7. سفر السعادة، مجدالدین فیروزآبادی؛
8. السيرة النبوية، ابن اسحاق؛
9. السيرة، بکری مصری؛
10. شرح الهياكل، غیاث‎الدین منصور شیرازی؛
11. غرائب القرآن و رغائب الفرقان، معروف به «تفسیر نیشابوری»؛
12. کامل بهائی، عمادالدین حسن بن علی طبری؛
13. کشاف، محمود بن عمر زمخشری؛
14. مطول، سعدالدین تفتازانی؛
15. مکاتیب، قطب‎الدین محیی شیرازی؛
16. مواقف، عضدالدین ایجی شیرازی.

گاهی نیز به‎جای نام بردن از کتابی، اسم مؤلفی را برده و می‎گوید: او در بعضی نوشته‎هایش چنین گفته است؛ مثلاًدر یک مورد می‎نویسد: «سید مرتضی در بعضی کتاب‎هایش گفته است». در جای دیگر می‎نویسد: «شیخ مفید در برخی تألیف‎هایش گفته»؛ که سخن شیخ مفید در کتاب «الفصول المختارة من العيون و المحاسن» آمده است.

در موردی گفته: «استاد ما شیخ مفید پاسخی داده که خلاصه‎اش چنین است»؛ ظاهر این عبارت، این است که خود او سخن شیخ مفید را در کتابش دیده است؛ درحالی‎که در کتاب‎های شیخ مفید نمی‎باشد، بلکه سخن او را مرحوم کراجکی در «كنز الفوائد» نقل کرده و مؤلف، آن را از کتاب کراجکی گرفته است و عبارت «استاد ما شیخ مفید» نیز از کراجکی است.

همچنین به نظر می‎رسد که برخی عبارت‎ها را از کتاب «التعجب» کراجکی نقل کرده، گرچه نامی از آن نبرده است.

گاهی در این کتاب، شعرهایی وجود دارد که مأخذی برای آن نقل نکرده، مانند آنچه از حسن کاشانی نقل کرده است و به نظر می‎رسد که این شعرها در زمان وی معروف بوده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ضمن معرفی کتاب و بحث پیرامون اولین کسی که برای اثبات فضیلت ابوبکر به آیه غار تمسک نمود و کسانی که در اعصار بعد به آن استناد کردند، به شرح حال نویسنده پرداخته شده است.

در این نوشتار کوتاه، ولی پرمحتوا، به تفسیر آیه چهل سوره توبه، معروف به آیه غار پرداخته شده و با عباراتی کوتاه و درعین‎حال محکم و استوار، به نقد نظریه اهل سنت که این آیه را دلیل برتری ابوبکر بر دیگر مسلمانان می‎دانند، پرداخته شده است.

نویسنده در این کتاب، ابتدا سخن فاضل نیشابوری را نقل نموده و سپس، به نقد آن پرداخته است. فاضل نیشابوری در تفسیرش، چنین نوشته است: «اهل سنت این آیه را دلیل برتری ابوبکر دانسته و می‎گویند: از آن چنین فهمیده می‎شود که ابوبکر با پیامبر(ص) بوده و در مصاحبت و همراهی با رسول خدا، یکتاست. همچنین این آیه دلالت دارد بر اینکه درون وی با برونش یکی بوده؛ چراکه اگر غیر از این بود، در چنین حالتی پیامبر(ص) به او اعتماد نمی‎کرد. نکته دیگری که از آیه فهمیده می‎شود این است که او دومین شخصیت پس از رسول خدا(ص) بوده است». نیشابوری معتقد است که ابوبکر از نظر دانش نیز دومین شخصیت پس از پیامبر(ص) بوده است؛ زیرا آن حضرت فرمود: «هیچ چیزی در سینه من جای نگرفت، مگر آنکه آن را در سینه ابوبکر فروریختم و به او منتقل کردم». به اعتقاد وی، ابوبکر در دعوت به توحید و خداپرستی، دومین شخصیت بوده است؛ زیرا پیامبر(ص) در ابتدا او را به یکتاپرستی و ایمان فراخواند و او ایمان آورد، آنگاه ابوبکر اسلام را بر طلحه، زبیر، عثمان بن عفان و گروهی دیگر از صحابه، عرضه کرد.

در ادامه می‎گوید: «او همواره در کنار رسول خدا(ص) بود و هرگز از وی جدا نمی‎شد، چه در جنگ‎ها و چه در نمازهای جماعت و در مجالس و محافل گوناگون؛ در زمانی که رسول خدا(ص) بیمار بود، ابوبکر را به‎جای خویش امام جماعت قرار داد و هنگامی که ابوبکر از دنیا رفت، در کنار رسول خدا(ص) به خاک سپرده شد. او از ابتدا تا انتها دومین نفر پس از پیامبر(ص) بود. اگر در یکی از سفرها که ابوبکر در کنار آن حضرت بود، مرگ رسول خدا(ص) فرامی‎رسید، ابوبکر وصی او می‎شد. او بود که کارهایش را انجام می‎داد و آنچه در این مسیر از وحی و قرآن نازل شده بود، توسط ابوبکر به مردم ابلاغ می‎شد».

نویسنده در پاسخ به ادعاهای نیشابوری، چند اشکال وارد کرده است: اشکال اول، مربوط به این ادعای اوست که همراهی ابوبکر با پیامبر(ص) را دلیل یگانگی و یکرنگی او با رسول خدا(ص) و نهایت همراهی او با آن حضرت و نشان یکی بودن ظاهر و باطن او دانسته است. به اعتقاد نویسنده، این سخن، ادعایی بدون دلیل است که باطل بودن آن به‎قدری آشکار است که نیازی به دلیل ندارد؛ زیرا هیچ‎گاه همراه بودن یکی با دیگری، دلیل بر یکرنگی و اتحاد آنها نیست.

اشکال دوم، مربوط به این سخن اوست که می‎گوید: «جمله ثاني اثنين، دلالت بر شخصیت والای ابوبکر به‎عنوان دومین نفر پس از رسول خدا(ص) می‎کند». به اعتقاد نویسنده، این سخن سست و بی‎پایه است؛ زیرا جمله فوق، بیان‎کننده ورود رسول خدا(ص) به‎عنوان دومین نفر است. زمانی که آن حضرت و ابوبکر به غار رسیدند، ابتدا ابوبکر وارد غار شد و سپس رسول خدا(ص)، ولذا استدلال به آیه بر دومین بودن شخصیت ابوبکر پس از پیامبر(ص) صحیح نمی‎باشد.

از جمله دیگر اشکالاتی که به سخنان فاضل نیشابوری گرفته شده، اشکال به این سخن است که: ابوبکر برای پیامبر(ص) شتر خرید و وسایل سفر را برای آن حضرت فراهم ساخت. به اعتقاد نویسنده، این سخن، ادعایی باطل و بی‎اساس است و به اعتقاد شیعیان، این سخن را کسانی که اعتقاد به امامت ابوبکر دارند، ساخته‎اند و از زمان حکومت بنی‎امیه برای بالا بردن شخصیت اجتماعی ابوبکر، داستان را در میان مردم رواج داده‎اند.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‎ها که توسط محقق نوشته شده، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به ذکر شرح حال اعلام مذکور در متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. مرعشی شوشتری، سید نورالله، «یار غار»، ترجمه محمدجواد محمودی، قم، نشر حبیب، چاپ اول، 1390.