فرهنگ فرق اسلامی
فرهنگ فرق اسلامى در تاريخ فرقه‌هاى اسلامى اثر دكتر محمد جواد مشكور به زبان فارسى. مختصرى از تاريخ پيدايش و تحولات مذاهب اسلامى و فرق و انشعابات آنها، بدون توجه به حقانيت عقايد ايشان نگارش يافته است.
| فرهنگ فرق اسلامی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مدیرشانه‌چی، کاظم (مقدمه نويس) مشکور، محمدجواد (نويسنده) |
| ناشر | آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامى |
| مکان نشر | مشهد مقدس - ایران |
| سال نشر | 1375 ش |
| چاپ | 3 |
| موضوع | اسلام - فرقهها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 236 /م5ف4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مرحوم شانه چى در مقدمه كتاب مينويسد: ملل و نحل از دو نظر به دو علم بستگى دارد: اول از نظر درستى و نادرستى اصل اعتقاد و مذهب، كه از اين جهت جزو علوم عقلى است و در فلسفه و كلام بايد مورد بحث واقع شود. دوم از نظر آشنايى به زمان پيدايش و اطلاع بر خلاصه معتقدات مذاهب و تحولات تاريخى بدون لحاظ جرح و تعديل و اثبات و نفى، كه مربوط به تاريخ و از شعب آن است.
مورد توجه ما در اين جا، بحث تاريخى در مورد شعب تيره‌هاى دين اسلام، و داستان پيدايش و سرگذشت مذاهب اسلامى، و تحولات و تشعبات هر مذهب است كه به نام " تاريخ مذاهب اسلامى " از آن ياد شود.
بنابراين، كتاب گر چه بيان گر عقايد و اعتقادات فرقه‌هاى اسلامى است، و ليكن هدف اصلى بيان تاريخى پيدايش و رشد و نمو مذاهب و انشعاب فرق اسلامى است و در پى بيان منشاء اين انشعابات و افتراقات اعتقادى در بستر تاريخ است، لذا جنبه تاريخى بر جنبه كلامى مباحث برترى دارد.
انگيزه تأليف
انگيزه تأليف، بيان مختصرى از تاريخ پيدايش و تحولات فرق اسلامى است، كه با جمع آورى تمامى يا بيشتر فرق ناميده شده در كتب تاريخى و ملل و نحل، نگاهى كلى بدست داده و اطلاعات مناسبى را نسبت به انشعابات و تقسيمات فرقه‌اى در اسلام ارائه مى دهد، تا با ترسيم فهرستى از فرق اسلامى راه گشاى محققین در اين بخش بوده باشد.
سابقه تاريخى
استاد شانه‌چى در مقدمه كتاب به مطالب ارزشمندى با عنوان"نظرى به تاريخ مذاهب و اديان" اشاره كرده است. از جمله به بيان سابقه تأليفات در زمينه تاريخ مذاهب پرداخته است و بيان مى دارد كه مسلمانان اولين ملتى هستند كه راجع به ملل و نحل و مذاهب و اديان، دست به تأليف زده‌اند. و اولين كسانى كه فرق شيعه را بدون تأييد و يا رد فرقه‌اى، در كتابى به همين نام "فرق الشيعه" گرد آورى كرده‌اند شيعيان هستند.
از جمله ابوالمظفر محمد بن احمد نعيمى از اصحاب حضرت عسكرى و ابوالقاسم بلخى نصر بن صباح و ابومحمد حسن بن موسى نوبختى متوفى 300ق و سعد بن عبدالله اشعرى هستند كه كتبى بنام فرق الشيعه دارند. كتاب نوبختى اولين بار در 1379 هجرى در نجف چاپ شد و توسط استاد مشكور ترجمه شده و در 1361ش منتشر شد.
از كتب ديگر شيعيان، "اوائل المقالات فى المذاهب و المختارات" شيخ مفيد، "بيان الاديان" ابوالمعالى و "تبصرة العوام فى معرفة مقالات الامام" سيد مرتضى بن داعى حسنى رازى در قرن هفتم ق، نام برد.
اما در فرق ديگر اسلامى، شايد اولين تأليفى كه به دست ما رسيده، "مقالات الاسلاميين فى اختلاف المصلين" ابوالحسن اشعرى (م 324 ق) است. از آثار مهم ديگر ايشان " الفرق بين الفرق و بيان الفرقه الناجية منهم " از ابومنصور عبدالقاهر اشعرى (م 429 ه) و كتاب " الملل و النحل " ابن فورك (م 451 ه) و باقلانى هم عصر شيخ مفيد و شهرستانى (م 548 ه) نام برد. كتاب ملل ونحل شهرستانى از مشهورترين و جامعترين كتب در بيان مذاهب فلسفى و اديان و مذاهب اسلامى است.
از آثار معاصرين در اين زمينه علاوه بر دائرةالمعارف هاى اسلامى، مى توان به "ملل و نحل" رشيد ياسمى، "تاريخ المذاهب الاسلامية" محمد احمد ابوزهره، "مذاهب الاسلاميين" استاد عبدالرحمن بدوى، "تاريخ اديان" على اصغر حكمت و "اديان بزرگ جهان"، هاشم رضى در سال 1360 اشاره كرد.
ساختار و محتوا
كتاب با مقدمه ارزشمند استاد كاظم مديرشانه‌چى آغاز شده كه مطالبى را در تاريخ مذاهب و اديان بيان مى دارد، سپس مقدمه مؤلف با عنوان "نگاهى به فرق اسلام" كه در آن به تبيين و توضيح چرايى و چگونگى انشعابات فرقه‌اى و مذهبى در حوزه اسلامى پرداخته است، و سخن را از حديث منسوب به پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله آغاز مى‌كند كه راجع به هفتاد و سه فرقه شدن امت اسلامى است، و اين كه تنها يك فرقه اهل نجات هستند. مؤلف توضيح مى دهد كه محدود كردن فرق اسلامى به اين تعداد امرى است بسيار مشكل كه بعضى خواسته‌اند به اين مقصود برسند، نهايت مطلبى كه در اينجا مى توان گفت اين است، اگر اين حديث بنا به ادعاى بعضى تحريف نشده باشد، بيانگر بسيارى و مبالغه است كه نظير آن در قرآن و سنت فراوان است، پس منظور رسول خدا ظاهرا اين بوده كه پيش بينى میكردند پس از وى مسلمانان به فرقه‌هايى بسيار تفرقه خواهند پذيرفت.
مؤلف فرق اسلامى را بر اساس حروف الفباء گرد آورى نموده است، در هر مدخل ابتدا تاريخچه پيدايش هر فرقه سپس سير صعودى يا نزولى آن ارائه شده و از پيروان فرقه مذكور در گذشته و حال گزارشى داده است. اطلاعات مهم و اساسى و لازم هر فرقه را به اختصار بيان كرده و در پايان هر مدخل به منابع و مصادر مورد استفاده اشاره كرده است.
بدين ترتيب، از فرقه "آقا خانيه" كه از فرق اسماعيليه است، شروع كرده و با فرقه "يونسيه" كه از پيروان ابومحمد يونس بن عبدالرحمن مولى على بن يقطين بن موسى مولى بنى اسد بودند، كتاب را پايان مى دهد. در انتهاى كتاب نيز فهارس مفيدى از فرق و کتاب‌ها و منابع و امكنه و اعلام آورده شده است.
معرفى نسخه
اين كتاب داراى چندين چاپ است، چاپ اول آن در سال 1368شمسى، چاپ دوم 1372، چاپ سوم 1375، چاپ چهارم 1384 و چاپ پنجم در سال 1385 می‌باشد. على رغم چاپ هاى متعدد تغييرى در كتاب از جهت مقدمه و محتوا و تحقيق و تعليق صورت نگرفته است.
نسخه حاضر، توسط نشر بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد به سال 1372ش در چاپ دوم و يك مجلد در قطع وزيرى است. مقدمه و توضيحات آن توسط استاد كاظم مديرشانه‌چى می‌باشد، و در پايان كتاب فهرست هاى مفيدى از فرق و طوايف، کتاب‌ها، مراجع، مكان‌ها و اعلام به كتاب ملحق شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب "فرهنگ فرق اسلامى"
مجله آيينه پژوهش، شماره اول، بخش تازه‌هاى نگارش و نشر، صفحه 84