جوحی
| جوحی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مجاهد، احمد (گردآورنده) |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | 964-03-4712-4 |
| موضوع | ادبیات عربی - لطیفه، هجو و طنز
ادبیات عربی - مجموعه‌ها جحا، - ۱۳۰؟ق. - لطیفهها لطیفههای عربی - قرن 2ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PJA 3188/5 /آ2م3 |
جوحى اثر احمد مجاهد، كتابی‌است كه در آن به شخصيت فكاهى متون كهن يعنى جوحى پرداخته است. در اين اثر به زبان فارسى در زمينه فرهنگ عامه، ادبيات داستانى با ذكر منبع و مصدر آن تأليف شده است. نقش احمد مجاهد در واقع در اين اثر علاوه بر تحقيق و ترجمه، تألیف كتاب نيز بوده است.
ادب فكاهى فارسى، با نام و ياد جوحى يا جحى، اين قهرمان مردمى و افسانه‌اى طنز و بلاهت، آميخته است. جوحى در ادبيات كلاسيك، ملجأ و پناهگاهى است كه وجدان جمعى زيرك، هوشيار و مصلحت‌انديش خود را زير نقاب ساده‌لوحى، يا زيركى و عيارى پنهان ساخته است.
ساختار
كتاب حاوى 759 داستان طنز از شخصيت‌هاى معروف به نامهاى «جحاى عربى»، «خواجه نصرالدين افندى جحا رومى»، و «ملانصرالدين ايرانى» است كه داستانهاى هر كدام از اين شخصيت‌هاى طنز در يك بخش ذكر شده است.
شيوه تأليف مجاهد، بر اصل تطبيق و ريشه‌يابى استوار است؛ بر اين اساس، ذيل هر حكايت به منابع و مآخذ آن اشاره شده است. وى كوشيده است ضمن بازگويى حكايت و منابع آنها، حكايات مشابه اعم از نظم و نثر كه در ديگر منابع ادبى موجود (اعم از لطايف عبيد، محاضرات الادباى راغب، بهارستان جامى، اخبار الظراف ابن جوزى و...) آمده را بازگو كند و اين، به جامعيت كتاب افزوده است.
گزارش محتوا
مجاهد در اين كتاب خواسته است تا از رهگذر گردآورى كليه حكايات منتسب به جوحى، به تحقيق درباره صاحبان اصلى و اوليه اين حكايات بپردازد و سهم هر يك از فرهنگ‌هاى ترك و عرب و فارس را در اين ميان روشن سازد. او براى دستيابى به اين مقصود، از شش منبع به زبانهاى عربى، فارسى و تركى استفاده كرده و دو نسخه خطى را نيز از نظر گذرانيده و آنها را به ترتيب سير تاريخى در كتاب آورده است.
كتاب با مقدمه‌اى تحليلى آغاز مى‌شود كه نويسنده در آن از رهگذر نقد و نقل آراء انديشمندان و نويسندگان (بيشتر عرب) و صاحبان لغت از ابتدا تا كنون، به بررسى هويت پيشينه، زندگى و شخصيت جوحا پرداخته و در اين ميان ادبيات جحوى را نيز مورد تحليل قرار داده است. به گفته مجاهد، يكى از محورهاى اصلى كتاب اين است كه به آواى 145 ساله ترك دانستن جوحى خاتمه دهد. چرا كه: «حكايات جُحا را براى اولين بار تركان عثمانى در 145 سال پيش به زبان عربى در مصر تأليف كردند و نام مجعول «خوجا نصرالدين» را بر آن نهادند كه در گنجينه ادب عرب بوده است و مقدار زيادى هم از گنجينه ادب فارسى است و حتى يك حكايت به نام ملا نصرالدين در متون ادب عرب و فارس و ترك و حتى يك نسخه خطى در فهرست هيچ كتابخانه اى در دنيا، با اين نام ديده نشده است و پرونده ملا نصرالدين مجعول بايد براى هميشه بسته شود.»
او در همين ارتباط در بخشى از كتاب پيشنهاد مى‌كند كه از اين پس «جوحى» به عنوان رمز و مثل و مظهر و نماد فكاهى ادب فارسى انتخاب شود. چرا كه چنين پيشنهادى ناظر بر پيشينه حضور جوحى در گذشته ادبى كشورمان است.
كتاب، پس از مقدمه، به تحقيق و ترجمه نوادر جُحا در ادبيات عرب اختصاص دارد كه شامل 92 حكايت مربوط به قرن اول تا آخر قرن نهم هجرى قمرى است و حكايات واقعى جُحاى اولى محسوب مى‌شوند. از ويژگى اين حكايت‌ها، كوتاهى و عريانى آنهاست كه از نظر اسلوب و سبک و معانى و مفاهيم، با ساير حكايات كه از قرن چهاردهم به بعد با نام جحا آمده است تفاوت دارند.
بخش بعد، به تحقيق و ترجمه كتاب نوادر الخوجه نصرالدين افندى جُحاى رومى مى‌پردازد كه قديم‌ترين و نخستين كتاب نوادر جحا است كه به زبان عربى در 1862م در مصر چاپ شده است و قريب بيست سال بعد به نام مطايبات ملا نصرالدين در ايران به چاپ رسيده كه در حقيقت نخستين ترجمه و تأليف ملانصرالدين در ايران است. در اين بخش احمد مجاهد نخستين تأليف نوادر جُحا را با نخستين ترجمه فارسى آن آورده است تا به قول خودش به اصل «آب را بايد از سرچشمه نوشيد» وفادار باشد، ولى از ذكر برخى از حكايات ركيك كه «نه در فرهنگ عرب ديده مى‌شود و نه در فرهنگ فارس و ساخته تركان عثمانى است» خوددارى كرده و فقط از نظر نظم كتاب، عناوين و شماره رديف آنها را آورده است.
بخش بعد كتاب جوحى، به ترجمه نوادر جُحا الكبرى نوشته حكمت شريف طرابلسى اختصاص دارد. اين كتاب، جامع‌ترين و كامل‌ترين حكايات جحا به عربى را شامل مى‌شود و ترجمه‌اى است از لطائف خوجه نصرالدين به زبان تركى و الحاق بقيه لطيفه‌هاى مربوط به جحا از زبان تركى و عربى و غيره. اين كتاب، در سال 1346ق در قاهره چاپ شده است و منبع تحقيق تمام نويسندگان عرب معاصر در زمينه جحا است.
بخش بعد، به اخبار جُحا تأليف عبدالستار احمد فراج از محققان عرب اختصاص دارد كه در 1954م در قاهره به چاپ رسيده است.
نوادر جُحا، عنوان بخش بعدى كتاب است كه گردآمده از حكايات مربوط به جوحى از مآخذ مختلف در كشورهاى عربى است.
ملانصرالدين (ساخته ايرانيان) عنوان بخش ديگر كتاب است كه در آن، حكاياتى كه به نام ملانصرالدين جعل شده است، با ذكر مآخذ آمده است. از جمله مهمترين اين منابع، كتاب ملانصرالدين نوشته محمد رمضانى است كه شامل حكاياتى از متون ادب فارسى است كه با افزودن يك كلمه «ملانصرالدين» در ابتداى آنها، به عنوان لطيفه ملانصرالدين قلمداد شده و در كتب قبلى ملانصرالدين يا نوادر جوحى نيست. بخشهاى بعدى كتاب از قرار زير است: نوادر جوحا در ادب فارسى به نثر، نوادر جحا (جوحى) در ادب فارسى (به نظم) (شامل حكايات مربوط به جوحى در شعر شاعران و نثر نويسندگان)، امثال جوحى با ترجمه ضرب المثلها.
مجاهد مسئله را از جهات مختلف (اخلاقى، ادبى، دينى و تاريخى) با زبانى شيرين و درآميخته با طنز بررسى مى‌كند و از بزرگان مى‌خواهد كه اين قدر گرد اين قبيل مطالب فرعى و جزئى نگردند.
وضعيت كتاب
مؤلف معمولاً همراه داستان، تصويرى مينياتورى، مربوط به آن داستان را آورده است. در برخى از موارد نيز از نسخ خطى كه مورد استفاده قرار داده است.
نسخه موجود چاپ دوم كتاب می‌باشد كه در آخر آن اضافات اين چاپ نسبت به چاپ اول ذكر شده است.
در پايان كتاب منابع، واژه‌نامه كلمات و عبارات آمده در كتاب، تعليقات اعلام اشخاص، فهرست الفبايى موضوع حكايت‌ها، و فهرست نامهاى كسان، کتاب‌ها، جايها، قبايل، منسوبان به شهرها، کتاب‌هايى كه درباره جحا تأليف شده است (به زبانهاى عربى، انگليسى، روسى، فرانسوى)، مقاله‌ها درباره جحا، فهرست نمايشنامه‌هايى كه درباره جحا نوشته شده است، فهرست مصادر عربى، و در نهايت فهرست مصادر فارسى.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب