واژه‌های دخیل در قرآن مجید
واژه‌هاى دخيل در قرآن، اثر آرتور جفرى، تأليف و تحقيقى است درباره ريشه‌شناسى برخى از واژه‌ها و نام‌هايى كه در قرآن مجيد، به كار رفته و تحول صورى و معنائى آن‌ها از صورت اصلى تا شكل‌هاى قرآنى‌اشان كه از ديرباز، معرب؛ يعنى «عربى‌شده» يا دخيل؛ يعنى «واردشده» به زبان عربى از زبان‌هاى بيگانه خوانده شده‌اند[۱]
| واژه‌های دخیل در قرآن مجید | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جفری، آرتور (نويسنده) بدرهای، فریدون (مترجم) |
| عنوان‌های دیگر | فرهنگ واژگان خارجی قرآن کریم لغات دخیله در قرآن |
| ناشر | توس |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1386 ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | 978-964-315-313-7 |
| موضوع | زبان عربی - واژه‌ها و ترکیبات خارجی
قرآن - مسایل لغوی قرآن - واژهنامهها قرآن - واژه‌ها و ترکیبات خارجی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 82/5 /ج7و2 |
اصل كتاب، به زبان انگليسى بوده و قبل از سال 1960م (سال وفات نويسنده)، نوشته شده و در سال 1383ش، توسط فريدون بدره‌اى به فارسى ترجمه شده است.
ساختار
كتاب با چهار مقدمه از ناشر، كاظم برگ‌نيسى، مترجم و نويسنده آغاز و مطالب به ترتيب حروف الفبا، تنظيم شده است.
نويسنده 323 واژه را به ترتيب الفبايى در كتاب خويش گردآورده است و بر پايه نوشته‌هاى لغت‌شناسان مسلمان و پژوهش‌هاى خاورشناسان درباره ريشه‌شناسى و معناى آن‌ها، بحث كرده است و حتى‌الامكان شواهدى از سنگ‌نبشته‌ها و شعر جاهلى به دست داده است. وى تا آنجا كه مى‌توانسته است، تاريخچه وام واژه‌ها و صورت‌هاى اصلى يا همزاد آن‌ها را در زبان‌هاى سريانى، آرامى، عبرى، حبشى، سبايى، يونانى، لاتينى، سومرى، اكدى، اوگاريتى، سانسكريت، پهلوى، اوستايى، ارمنى و... آورده است و اين همه را در فهرست چهارده صفحه‌اى پايان كتاب، گنجانده است كه متأسفانه در چاپ فارسى نيامده است[۲]
در پايان كتاب، دو مقاله تحت عنوان «نگاهى به واژه‌هاى دخيل در قرآن مجيد» اثر محمدهادى مؤذن جامى و «نقد كتاب واژه‌هاى دخيل در قرآن مجيد» نوشته محمدحسين روحانى آمده كه به معرفى و نقد آن پرداخته‌اند.
گزارش محتوا
در مقدمه ناشر، ضمن نگاهى به پيشينه كتاب، انگيزه و چگونگى نشر بيان شده است[۳]
در مقدمه برگ‌نيسى، ابتدا شمه‌اى از احوال نويسنده آورده شده و سپس، ملاحظه‌اى كوتاه به ترجمه فارسى آن شده و در پايان نيز موضوع كتاب و روش‌هاى خاورشناسان مورد بررسى قرار گرفته است[۴]
در مقدمه مترجم، روش كار نويسنده توضيح داده شده است[۵]
نويسنده در پيشگفتار خود، از چگونگى پيدايش زودهنگام مبحث واژه‌هاى دخيل در قرآن سخن گفته است و گزارشى فشرده و گويا از آراى فقيهان و دانشمندان و جدل‌هاى ايشان در اثبات يا انكار وجود واژه‌هاى غير عربى در قرآن و نيز رهيافت‌هاى لغت‌شناسان، به دست داده و منابع را معرفى كرده است[۶]
مؤلف، مجموعه واژه‌هائى كه در اين كتاب آمده را به سه گروه عمده زير تقسيم نموده است:
- واژه‌هائى كه عربى نبودن آن‌ها محرز است.
- واژه‌هائى كه سامى هستند و ريشه سه حرفى دارند و ريشه سه حرفى آن‌ها نيز در زبان عربى به كار رفته است؛ باوجوداين، در قرآن با معناى ريشه عربى استعمال نشده‌اند، بلكه به معنائى كه در يكى از زبان‌هاى ديگر پيدا كرده‌اند به كار رفته‌اند.
- واژه‌هائى كه عربى اصيل هستند و معمولا نيز در زبان عربى به كار مى‌روند، اما به‌صورتى كه در قرآن به كار رفته‌اند، معنايشان داراى صبغه‌اى است كه نتيجه استعمال آن‌ها در زبان‌هاى همزاد ديگر است[۷]
از بيش از 320 عنوان - واژه‌اى كه نويسنده بدان‌ها پرداخته است، بعضى چون سجد و مسجد يا نبى و نبوه يا اسلم و سلام يا صدقه و صديق و... هم‌ريشه‌اند و با عنايت به اينكه در دو مورد عنوان - واژه‌ها دوتايى است (هاروت و ماروت، يأجوج و مأجوج) و در يك مورد؛ يعنى دين، در واقع دو ريشه سراغ است (دين به معناى آيين و مذهب از ريشه ايرانى و به معناى داورى و حكم از آرامى)، حدود 310 واژه از ديدگاه ريشه و ماده واژه‌ها مطرح شده است، اما همين عدد هم با توجه به اينكه در حداقل 10 مورد، وى به وجود ريشه اصيل عربى اشاره كرده، به 300 كاهش مى‌يابد[۸]
از عدد اخير نيز اگر حدود 80 مورد اسامى خاص (اعم از خدا، انسان، جن، ملك، نبات، جماد، مكان، قبيله، وسيله و كتاب آسمانى) را حذف نماييم و عملا 20 واژه‌اى كه ريشه آن‌ها را نيافته است كم كنيم، دويست واژه براى قرآن‌پژوهان مطرح خواهد شد[۹]
در اين تعداد نيز وى گاه به كشف ريشه‌هاى تاريخى، گاه اصل ساختارى و گاه كاربرد آن توجه داشته است. در اين ميان گرچه اغلب واژه‌ها به سريانى، آرامى و فارسى برمى‌گردد، اما در واقع مواردى چون «فرات» كمياب است كه ريشه سومرى آن را نشان داده و از طريق آكدى، عبرى و سريانى، مسير آن به عربى را نمايان ساخته است. يا «سُلّم» را آرامى مى‌داند، اما اصل آن را آكد يا بين‌النهرين مى‌شمارد[۱۰]
سرانجام در مواردى چون «شهداء»، اصل را عربى و كاربرد را متأثر از حوزه سريانى مسيحى مى‌داند. در مواردى معدود نيز به وجود واژه‌هاى سامى همزاد، همچون «تجلى» اشاره دارد[۱۱]
از جمله ويژگى‌هاى كتاب، آن است كه بيش از 140 مرجع در كتاب‌شناسى متن نام برده شده است و اين جداى از ده‌ها متنى است كه در پاورقى‌هاى فراوان متن، بدان‌ها اشاره شده است[۱۲]
مؤلف در همه جا واژه‌هاى زبان‌هاى بيگانه را به خطى كه آن زبان بدان نوشته مى‌شود، به دست داده است و اين البته دشوارى بزرگى براى خواننده ناآشنا به اين‌گونه مباحث ريشه‌شناسى ايجاد مى‌كند. علت اصلى اين كار، برخلاف آنچه بعضى پنداشته‌اند، فضل‌فروشى مؤلف نيست، بلكه امانت‌دارى و ارائه صرف صورت زبانى‌اى است كه وجود دارد؛ صرف نظر از اينكه چگونه بايد تلفظ شود[۱۳]
برخى از بحث‌هاى مؤلف درباره اينكه «فلان رسم يا آداب دينى از مسيحيت يا يهوديت گرفته شده، زيرا اصل واژه، عبرى يا آرامى يا سريانى يا حبشى است و اين در فلان زبان است كه چنان معنائى پيدا شده»، مبنائى جز تعصب و اعتقاد به تقدم تاريخى ندارد[۱۴]
در پايان مى‌توان چنين اداعا نمود كه اثر حاضر، بدون ترديد يكى از كامل‌ترين و بهترين كتاب‌هائى است كه در اين زمينه نوشته شده است. اين كتاب، چكيده و ماحصل تمام گفته‌ها، نوشته‌ها، استدلالات و ريشه‌شناسى‌هائى است كه علما و دانشمندان فقه اللغه مسلمان، مستشرقان، سامى‌شناسان و عربى‌دانان مغرب‌زمين تا تاريخ تأليف آن در باب معربات گفته و نوشته‌اند. اين گفتارها در صدها كتاب و نشريه علمى و تحقيقى به زبان‌هاى مختلف پراكنده بوده و نويسنده با كوشش خود آن‌ها را در يك جا و در يك كتاب گرد آورده است[۱۵]
وضعيت كتاب
فهرست مطالب، در ابتدا و فهرست كتاب‌شناسى منابع مورد استفاده نويسنده، در انتهاى كتاب آمده است.
در پاورقى‌ها، توضيحاتى پيرامون برخى از كلمات و عبارات متن داده شده است.
كتاب حاضر قبلا تحت عنوان «لغات دخيله در قرآن» توسط انتشارات توس، با ترجمه سعيد نورى در سال 1384ش، نيز منتشر شده است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. مؤذن جامى، محمدهادى «نگاهى به «واژه‌هاى دخيل در قرآن مجيد»»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه اطلاع‌رسانى و كتابدارى، آينه پژوهش، خرداد و تير 1373، شماره 25 (8 صفحه، از 50 تا 57).