سفرنامه مکه

‏سفرنامه مکه
پدیدآوران	کيکاووس ميرزا قاجار (نويسنده) جعفريان، رسول (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	سفرنامه مکه 1253ق/1838م
ناشر	نشر علم
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1394ش ,
شابک	‎978-964-224-745-5
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

سفرنامه مکه، اثر کیکاووس‎میرزا (متولد 1222)، نتیجه سفر او در سال 1253 در سن 31 سالگی به حج است که توسط رسول جعفریان مورد تحقیق قرار گرفته است.

ساختار

در ابتدای کتاب مقدمه مصحح آمده که حاوی زندگی‎نامه نویسنده و مطالبی درباره کتاب است.

کتاب دارای شش فصل است که برخی از این فصول مشتمل بر مقاصد و برخی از مقاصد دارای زیرمجموعه‎هایی به نام مقاله است.

گزارش محتوا

آغاز سفر کیکاووس‎میرزا در سال 1253ق، بوده و در ماه‎های آغازین سال بعد به ایران بازگشته است.

وی در آغاز این سفرنامه به برادرزاده‎اش که سلطان ایران بود، یعنی محمد شاه دعا کرده است. بااین‎حال، همچنان به پدرش خاقان مغفور، فتحعلی شاه، مفتخر بوده و بارها در جای‎جای کتابش از او و فعالیت‎های وی یاد کرده است.

صفحات نخستین کتاب درباره عتبات است و دلیل آن این است که وی راه عتبات به سمت شام را ترجیح داده و به این بهانه، بحثی هم درباره عتبات و گزارش سفری از آن ارائه کرده است. این در حالی است که گزارش سفر وی به حج، از طهران به کرج، از آنجا به قزوین و زنجان و سپس میانه و تبریز آنگاه رفتن به سمت عثمانی و ارزنة‎الروم تا حلب است و ربطی به رفتن به عتبات ندارد. ترجیحاً باید چنین فکر کنیم که وی شاید وقتی دیگر سفری هم به عتبات داشته و ترجیح داده که مباحث مربوط به آنجا را همراه با زیارت‎نامه‎های مفصل و فضائل آن شهرها در بخش اول کتاب بیاورد.

او در فصل اول با عنوان «در آداب و رسوم عتبات عالیات و نجف اشرف و کاظمین و سامرا و بغداد» طبق معمول از هرکدام از شهرها و مردمان آن‎ها توصیفی به دست داده، از بنای کلی حرم و برخی از بناهای جزئی آن ‎هم به‎اختصار یاد کرده است.

وی از حضور عجم در شهرهای کربلا، نجف و کاظمین یاد کرده، چنان‎که درباره کربلا گفته است: «خلق خوب و اکثر آن عجم و عرب اهل هستند»؛ اما شگفت که هیچ گزارشی از علمای وقت نجف و کربلا به دست نداده است.

پس از گزارش از عتبات، درباره «راه رفتن به شام از بغداد» سخن گفته است. در اینجا، درباره آمادگی و تهیه تدارک این سفر یاد کرده و تمام تلاش وی آن است که خواننده را در جریان ملزومات این سفر قرار دهد و اطلاعات لازم را درباره مسائل مالی و تدارکاتی در اختیارش بگذارد... در واقع، در این بخش، هنوز گزارش سفرنامه‎ای ننوشته، بلکه قصد دارد با ارائه کلیاتی درباره راه شام، خواننده را در جریان اقداماتی که باید در این سفر انجام شود، قرار دهد... او در این میان، به مناسبت رسیدن به زیارت علی بن موسی‎ الرضا(ع) بحثی هم درباره مشهد نوشته است. ابتدا گزارشی از راه طهران تا مشهد به دست داده، از شهرهای طول راه یاد کرده و درباره هریک، توضیح و توصیف مختصری آورده است. در اینجا، از حملات ترکمانان که این سال‎ها و تا سال‎ها بعد همچنان یک خطر عمده برای ساکنان و مسافران شهرها و روستاهای میان سمنان تا مشهد بوده، یاد شده است.

سپس به مشهد رسیده و گزارشی از این شهر و حرم مطهر به دست داده است. از کتابخانه و کتاب‎های موجود در آن و مصاحف فراوان آنجا یاد کرده است. همچنین از خادمان حرم مطهر ستایش کرده و طعنه زیادی به خادمان قم زده که از آن‎ها سخت متنفر بوده است. به عقیده او خادمان مشهد نسبت به حدیث [ساختگی] «أشرار قومنا خدام قبورنا»، یک استثنا هستند و به نظر وی «اگر شر خدام قم نمی‎بود، در عالم هیچ شری موجود نبود؛ چنانچه [چنان‎که] اگر شیطان نمی‎بود، یک کافر وجود نداشت».

ایشان پس از حضرت رضا(ع)، سراغ حضرت معصومه(س) آمده و در اینجا درباره قم و حرم مطهر آنجا مطالبی نوشته است. او سال‎ها حاکم قم بوده (حدود 1243 تا 1250) و در این مدت، درگیری‎هایی در این شهر با تولیت داشته، لذا آنچه توانسته در کلمات و نثر وی می‎گنجیده از او، خدام حرم، مردمان قم و بزرگان این شهر بد گفته است. در میان روایاتی که در فضیلت قم است با آنچه وی شاهد آن بوده، ترجیح می‎دهد که این وضعیت را یک استثناء بداند، اما حاضر نیست سر سوزنی از اتهاماتی که متوجه قمی‎ها می‎کند، کوتاه بیاید. او بعد از این بدگویی‎ها، شهریت قم و آب‎وهوا و زمین کشاورزی آن را ستایش کرده است.

بعد از این به سراغ مزار شاه عبدالعظیم حسنی هم رفته و شرحی درباره آن داده است.

نویسنده در فصل چهارم کتاب با نام «در بیان دستورالعمل و رفتار حجاج»، گزارش راه حج از شام تا مدینه و مکه را بیان نموده است. او در ابتدا از هزینه‎های سفر سخن به میان می‎آورد، سپس به بخش اصلی گزارشش می‎پردازد. او از منازل حج با عنوان «فهرست» یاد می‎کند و از فهرست اول تا فهرست صدم هرکدام اختصاص به شهر و دیاری در طول راه از طهران تا مکه دارد. صدمین فهرست در فواید بازگشت از راه شام است.

ساختار نوشته در اینجا این است که او از هر شهری یا روستایی یاد کرده، درباره کلیات و دورنمای آن، که بین کوه است یا دشت، گل و سبزه دارد یا ندارد، آب و آبادی خوب است یا خیر، بحث کرده و آنگاه درباره خود آن آبادی با عبارت «اصل...» توضیحاتی داده است. سفر از تهران «که مقر چندین سلطان اعظم» بوده آغاز شده و به سلیمانیه، روستایی با کاخی از خاقان مغفور رسیده، سپس از گازر سنگ و امامزاده‎ای... یاد شده و آنگاه به قزوین می‎رسد. در شهرهای ایرانی طول راه، منهای کلیاتی که درباره آب‎وهوا، باغات، آبادانی و غیره می‎دهد، اشاراتی هم به بناهای قاجارها دارد. اینکه برخی از بناهای جدید در عالی‎قاپوی قزوین است و البته این زمان ناقص بوده که وی امید می‎برد به اتمام برسد... او بعد از قزوین، زنجان را که دست برادرش شاهزاده عبدالله‎میرزا بوده می‎رسد، سپس روستاهای بعد تا شهر میانه را یاد می‎کند تا به تبریز می‎رسد و در معرفی تبریز تفصیل بیشتری به خرج داده است. وی به‎تدریج از قریه‎ها و روستاهای بزرگ و کوچکی که حد فاصل ایران و عثمانی است عبور می‎کند و اشارتی مهم به یکی از جنگ‎های ایران و عثمانی در «ولی‎بابا» دارد که در آن جنگ ایرانیان شکست سختی به عثمانی‎ها داده‎اند.

وی پس از ورود به ارزنةالروم، در فهرست سی‎ام، گزارشی از فرسنگ و ساعت و تفاوت محاسبه آن در دو طرف دارد. تا اینجا مبنا فرسنگ بود، اما ازاین‎پس ساعت مبنا خواهد بود. ساعت هم دو قسم است: ساعت اسبی (یک‎ فرسخ در ساعت) و ساعت شتری (نیم فرسخ در ساعت). باید توجه داشت که او قریه‎ها را بر اساس آنچه می‎شنیده، ثبت می‎کرده، لذا گاهی تفاوت با نام واقعی آن‎ها دیده می‎شود.

کیکاووس میرزا، عاشق سبزی، آبادی، باغ، چمن و گل است و در این‎باره، در کمتر شهری است که این چیزها را ببیند و به آن‎ها نپردازد... او از دادن اطلاعات درباره برخی از اماکن مذهبی هم کوتاهی ندارد... برای ایرانی‎ها فرات و شام یادآور کربلاست و وقتی وی برای اولین بار به فرات می‎رسد، به یاد کربلا و تشنگی اطفال امام حسین(ع) می‎افتد.

در شهر انطاب به قرنطینه می‎رسد؛ جایی که نقطه مرزی دولت عثمانی و قلمرو سلطان محمدعلی پاشاست... وی وصفی جالب از قرنطینه ارائه داده و البته ناخشنودی خود را از آن بیان می‎کند.

شهر مهم بعدی شهر حلب است که در فهرست پنجاه‎ویکم به آن اشاره شده است. نویسنده، درباره آن تفصیل بیشتری داده و از مسائل اقتصادی و جغرافیایی و اماکن دینی آن یاد کرده است. بیشتر ساکنان آن شهر را یهود و نصارا قلمداد می‎کند.

او بعد از شام که برایش زیبا جلوه کرده و از مزارات آن سخن به میان آورده است، به «مزیرب» می‎رسد فاصله آن تا شام، با ساعت شتری، سی‎وپنج ساعت است. چون مسیر شام تا مکه را اسب به‎سختی طی می‎کند، لذا با شتر جابه‎جا می‎شوند و از ساعت شتری استفاده می‎کنند.

فهرست هشتادوسوم اختصاص به مدینه طیبه دارد. او ابتدا از شهر و جمعیت آن و بناهای عالیه سخن گفته، اما از اهل و خدام آن بسیار بدگویی می‎کند و دلیل آن رفتار زشت آنان با ایرانی‎هاست. او در مدینه کارهایی که لازم است یک زائر انجام دهد را بازگو می‎کند، سپس از مسجد شجره و محرم شدن و منازل تا مکه به‎اجمال سخن گفته است.

فهرست نودوچهارم، مکه معظمه است و نویسنده در وهله اول، اقدامات لازم توسط یک زائر را بیان کرده است. شرحی هم از شهر مکه و خانه‎های آن آورده است. در این میان نگاهی به بازار برده‎فروشان نیز دارد و از ممنوعیت فروش بردگان به ایرانیان سخن گفته است.

نویسنده، شرحی از مسجدالحرام ارائه داده که بیشتر کلیات است و وقتی درباره مقام ابراهیم سخن گفته، به‎تفصیل از بحث ولایت یاد کرده است. علاوه ‎بر ‎این، او از محراب‎های ائمه جماعت مذاهب چهارگانه با دقتی خاص سخن گفته و از اینکه در خانه کعبه هر شب باز است و مبلغی گرفته و مردم را راه می‎دهند و البته مانع ورود ایرانی‎ها می‎شوند، مطالبی را بیان نموده است.

او بعد از رفتن به منی، عرفات و مشعر و رمی جمرات و پایان اعمال حج، به مستحبات این سفر اشاره می‎کند.

او در پایان سفر، درباره وداع خانه کعبه و مهم‎ترین مسئله‎ای که حاجی باید بداند، یعنی از چه راهی بازگردد، مطالبی را بیان نموده است. وی از مسیر دریایی بسیار بد می‎گوید و اصرار دارد که کسی آن‎ را انتخاب نکند و می‎گوید: انتخاب این راه جزما شغل بی‎خردان و بی‎دردان عالم است. درباره راه نجف و دشواری‎های آن‎ هم مطالبی بیان نموده و بهترین مسیر بازگشت را همان راه شام دانسته است.

دو فصل پایانی، یعنی پنجم و ششم، یکی درباره تدارک سفر از شام به مدینه است که جای آن در گزارش سفر خالی مانده بود و دیگری درباره مناسک حج است که نویسنده آن را از مناسک مرحوم شفتی گرفته است.

وضعیت کتاب

اندک پاورقی‎ها به توضیح برخی از مطالب کتاب و بیان واژگانی که در نسخ خطی آمده، ولی محقق آنها را با واژگان دیگر جایگزین نموده، اختصاص‎ یافته است.

آدرس آیات در متن ذکر شده و شماره صفحه نسخه خطی در [] قرار گرفته است.

فهرست مطالب، در آغاز و فهرست راهنما در پایان کتاب قرار گرفته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.