المهذب
| نام کتاب | المهذب |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | موسسه سیدالشهداء (گردآورنده)
ابن‌براج، عبدالعزیز بن نحریر (نويسنده) سبحانی تبریزی، جعفر (مقدمهنويس) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 181/6 /ق2م9 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 5ق. |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1406 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | 108 |
مؤلف
قاضى سعد الدين ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير بن براج طرابلسى، معروف به قاضى ابن براج (م 481 ق).
اهميت كتاب
كتاب جواهر الفقه يكى از معتبرترين و مهم‌ترين كتب قدماى از فقها و از مشهورترين آثار علمى قاضى ابن براج است.
قسمت اعظم كتاب به صورت مجموعه‌اى از فتاواى مؤلف و نظير رساله‌هاى عمليّۀ متداول است. در موارد زيادى نيز مباحث فقهى به صورت استدلالى مطرح شده است.
اين كتاب شامل يكدورۀ فقه مختصر است كه به صورت 839 مسأله و جواب، گردآورى شده است.
كتاب «المهذب» ديگر تأليف فقهى مفصل وى است كه به صورت فقه استدلالى تأليف شده و پس از كتاب «الجواهر» تأليف شده است. (مستدركات ج 87/1، كتاب المهذب ص /23ج 1).
علت نام‌گذارى كتاب به «جواهر الفقه» در خطبۀ كتاب اين گونه بيان شده است: سميته به «كتاب جواهر الفقه» لأنني اعتمدت فيه ذكر المسائل المستحسنة و الأجوبة المؤخرة المنتخبة. (صفحۀ 4 خطبۀ كتاب).
از آنجا كه ابن براج از شاگردان مبرز و ممتاز سيد مرتضى (م 436 ق) و از همدرسى‌هاى شيخ طوسى (قده) (م 460 ق) است مى‌توان با تعمق در مطالب كتاب به بسيارى از مبانى و نظريات آنان دست يافت. (مستدركات أعيان الشيعة ج 89/1).
در مستدركات أعيان الشيعة آمده است: فهو اقتفى خطوات شيخ الطائفة من حيث التبويب و التفريع. (مستدركات أعيان الشيعة 87/1).
تاريخ تأليف
كتاب الجواهر قبل از كتاب المهذب نوشته شده است زيرا مؤلف در كتاب المهذب اين گونه مى‌نويسد: قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه»، فمن أراد الوقوف عليه نظره في ذلك الموضع. (مستدركات أعيان الشيعة 87/1 و المهذب ج 23/1).
با توجه به اين كه مؤلف در سال 467 اشتغال به نوشتن كتاب اجاره از المهذب داشته است (حاشيۀ صفحات 6 و 185 الجواهر، كتاب المهذب ج 18/1)، كتاب قبل از اين تاريخ تأليف شده است.
از طرفى چون در همۀ مباحث كتاب از سيد مرتضى استادش اين گونه ياد مى‌كند: قد كان شيخنا المرتضى (قده) بنابراين كتاب پس از سال 436 تأليف شده است.
در رابطه با شيخ طوسى گاهى با عبارت محمد بن الحسن الطوسى (ره) و گاهى نيز با عبارت الشيخ ابو جعفر الطوسى ياد مى‌كند كه نشان از اين دارد كه كتاب در اواخر عمر شيخ طوسى آغاز و پس از سال 460 ق و وفات او، پايان يافته است.
بنابراين با توجه به تمام موارد فوق كتاب الجواهر در حدود سال‌هاى 460 تا 467 تأليف شده است.
تاريخ انتشار
اين كتاب ابتدا در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهية در سال 1276 ق چاپ سنگى شده است.
كتاب موجود در سال 1411 ق و در مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. تحقيق و تصحيح كتاب بوسيلۀ شيخ ابراهيم بهادرى و تحت نظارت آية اللّه علامه شيخ جعفر سبحانى صورت پذيرفته است.
نسخه‌ها
در الذريعة به چهار نسخه اشاره شده است كه عبارتند از:
1 - نسخۀ قديمى به خط ابن ادريس حلى (م 598 ق) در كتابخانۀ شيخ امين آل حاج كاظم در كاظميه.
2 - نسخۀ كتابخانۀ شيخ محمد سماوى به خط نصير الدين حسين فرزند قطب راوندى (م 573 ق).
3 و 4 - نسخه‌هاى شيخ محمد بن محمد فراهانى و شيخ ابو جعفر على بن حسين ورانى كه هر دو در سال 618 ق از نسخۀ نصير الدين حسين فرزند قطب راوندى نسخه‌بردارى شده است. (الذريعة 256/5 و 257).
نُسخ مورد اعتماد
در تصحيح و تحقيق كتاب جواهر الفقه علاوه بر نسخۀ چاپ شده در ضمن الجوامع الفقهيه از دو نسخۀ خطى ديگر نيز استفاده شده است.
1 - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد مقدس با شمارۀ 6526 كه متعلّق به سيد محمد مهدى طباطبايى بوده است و در اوائل قرن 11 نوشته شده است و نسخۀ اصلى مورد اعتماد در انتشار كتاب است.
2 - نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ آية اللّه عظمى گلپايگانى با شمارۀ 244 و به خط احمد بن محمد خوانسارى در سال 1268 ق است و با رمز «ب - د» مشخص شده است.
تقسيم بندى مطالب
در تقسيم بندى مباحث كتاب، مباحث كلى به باب و هر باب به مسأله‌هاى متعدد تقسيم شده است.
بنابراين كتاب شامل 35 باب و 839 مسأله است كه عبارتند از:
باب طهارت (49 مسأله)، باب صلاة (37 مسأله)، باب زكاة (19 مسأله)، باب صوم (22 مسأله)، باب حج (44 مسأله)، باب جهاد (12 مسأله)، باب بيع (49 مسأله)، باب رهن (22 مسأله)، باب ضمان (10 مسأله)، باب شركت (11 مسأله)، باب وكالات (34 مسأله)، باب اقرار (65 مسأله)، باب وديعه (12 مسأله)، باب غصب (37 مسأله)، باب شفعه (15 مسأله)، باب مضاربه (12 مسأله).
باب مساقاة (7 مسأله)، باب اجارات (23 مسأله)، باب وقف و صدقه و هبه (8 مسأله)، باب لقطه (16 مسأله)، باب وصايا (23 مسأله)، باب فرائض (59 مسأله)، باب نكاح (30 مسأله)، باب خلع (10 مسأله)، باب طلاق (18 مسأله)، باب ظهار و لعان (14 مسأله)، باب عدد (7 مسأله)، باب رضاع (15 مسأله).
باب عتق و مكاتبه (19 مسأله)، باب صيد (5 مسأله)، باب اطعمه (7 مسأله)، باب سبق و رمى (8 مسأله)، باب قتل و قصاص (36 مسأله)، باب حدود (20 مسأله)، باب شهادات و دعاوى و بينات (18 مسأله)، باب في أعيان المسائل من العويص (20 مسأله).
ويژگى‌ها
از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب اين كه مؤلف بر خلاف استادش سيد مرتضى به اجماعات و شهرت زياد استناد ننموده است بلكه از ادلۀ فقهى و آيات و روايات نيز استفاده كرده است. ولى در بسيارى از موارد به روايات اهل بيت (ع)، آيات قرآن كريم، و حتى اصول عمليه نيز استدلال نموده است.
به عنوان نمونه در مسألۀ 87 از كتاب صلاة پس از بيان اين مطلب كه نصّى وجود ندارد اين گونه مى‌نويسد: لأن هذه الصلاة قد تعلقت بذمة المكلف فيجب عليه أن يؤديها بيقيين و إذا أعادها، فقد تيقن برائة ذمة منها. (كتاب صلاة ص 27).
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب طرح نظريات استاد مؤلف سيد مرتضى (قده) و هم‌درسش شيخ طوسى (قده) است كه در مباحث مختلف كتاب ديده مى‌شود.
مختصر و موجز نوشتن مباحث و دورى از تطويل و تفصيل بى‌مورد از خصوصيات اين كتاب مى‌باشد. به عنوان نمونه در پايان مسألۀ اول از كتاب طهارت مؤلف اين گونه مى‌نويسد: و لو لا أن سائلا سأل في أن نبسط الكلام في هذه المسألة بعض البسط، لما انتبهنا فيه إلى هذا الحد، لأن المقصود في هذا الكتاب غيره. (كتاب طهارت ص 7).
از ويژگى‌هاى ديگر ناهمگونى و ناهماهنگى در ارائۀ مباحث كتاب مى‌باشد زيرا مباحث كتاب گاهى صرفا به صورت سؤال و جواب مختصر و موجز است و گاهى جواب سؤالات به صورت مفصل و مستقل نوشته شده است.
نكته: قابل ذكر است لفظ «أظهر» در اين كتاب به معنى ظاهرتر در معنى اصطلاحى علم اصول نيست بلكه به معنى مقبول‌تر و داراى طرف‌داران بيشتر است. (صفحات 14، 22، 25 و 26).
گفتار بزرگان
قسمت مصادر كتاب بحار الأنوار: كتاب المهذب، كتاب الكامل، كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبد العزيز بن نحرير. (بحار الأنوار ج 20/1).
قسمت توثيق مصادر بحار الأنوار: كتب الشيخين الحلبيين ابن البراج و سلار كمؤلفيها في نهاية الاعتبار. (بحار الأنوار ج 38/1).
مستدركات أعيان الشيعة: قال المجلسي في أول البحار: و كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبد العزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار. (مستدركات أعيان 87/1).
رياض العلماء: أما الجواهر فهو كتاب جواهر الفقه، و قد رأيت نسخة منه في بلدة ساري من بلاد مازندران و هو كتاب لطيف. (رياض العلماء 143/3).
مستدركات أعيان الشيعة به نقل از شاگردان محقق ثانى: و منهم الشيخ عبد العزيز بن البراج، صنف كتبا نفيسا منها: المهذب و الكامل و الموجز و الإشراق و الجواهر. (مستدركات أعيان ج 87/1).
أمل الآمل: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا له كتب منها المهذب، الكامل، الإشراق، الموجز، الجواهر. (أمل الآمل 149/2 و 152).
الذريعة: الجواهر في تمام الفقه، مرتب على أبواب: باب مسائل الطهارة...و عناوين مطالب كل باب مسألة كذا و الجواب كذا. (الذريعة 256/5).
منابع
- الذريعة 256/5، 257، 283/11
- أعيان الشيعة 18/8
- أمل الآمل 149/2، 152
- معالم العلماء 80
- طبقات أعلام الشيعة 107/2
- رياض العلماء 141/3
- روضات الجنات 202/4
- بحار الأنوار ج 20/1، 38
- ريحانة الأدب 408/7
- فوائد رضوية 234
- الكنى و الألقاب 224/1
- لؤلؤ البحرين 331
- مفاخر الإسلام 396/3
پیوندها
مطالعه کتاب المهذب در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور