مختلف الشيعة في أحكام الشريعة
| نام کتاب | مختلف الشیعة في أحکام الشریعة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | مختلف الشیعه |
| پدیدآورندگان | موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه (محقق)
علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 182/3 /ع8م3 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 8ق. |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1374 ش یا 1413 ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE393AUTOMATIONCODE |
معرفی اجمالی
مختلف الشيعة فی احکام الشریعة تألیف جمال‌الدين ابومنصور حسن بن يوسف بن مطهر حلى اسدى، معروف به علامۀ حلّى (م 726 ق)، از معروفترين و معتبرترين آثار فقهى قدماء و از مشهورترين آثار فقهى علاّمۀ حلّى است.
اهميت و اعتبار
اين كتاب بر خلاف ساير كتب فقهى مفصل علامه يك دوره كامل فقه مقارنه‌اى و استدلالى از طهارت تا ديات را در بر دارد.
به دليل جايگاه والا و ويژۀ اين كتاب و سبك خاص و مضمون و محتواى عميق آن، از زمان نگارش، مدار كتب استدلالى و از كتب اساسى و بنيادين فقهى بوده است.
اين كتاب دائرةالمعارف فتاواى مختلف در فقه شيعه مى‌باشد و علاوه بر مباحث رجالى و اصولى به اساسى‌ترين مبانى و نظريات فقهى مورد نياز يك فقيه اشاره شده است.
كثرت و تنوع آثار و تأليفات بجاى مانده از علامۀ حلى خصيصه‌اى است كه وى را از ساير علماء و بزرگان متمايز نموده و وى را حلقۀ واسطه بين قدماء و متأخرين قرار داده است.
سه كتاب «منتهی المطلب في تحقيق المذهب»، «تذكرة الفقهاء» و «مختلف الشيعة في أحكام الشريعة» گنجينه‌هاى گران‌بهايى هستند كه نشان از گستردگى و عمق فقاهت وى دارند.
اين سه كتاب هر كدام سبك‌هاى خاصى از فقه مقارنه‌اى را در بر دارند.
كتاب «منتهى المطلب» فقه مقارنه‌اى در سطح وسيع و فراگير در خارج از مذهب اماميّه همراه با اشاره به فتاواى علماى اماميه مى‌باشد.
«تذكرة الفقهاء» فقه مقارنه‌اى در سطح محدود و معين در خارج از مذهب اماميّه مى‌باشد.
كتاب «مختلف الشيعة» صرفا به آراى فقهاى شيعه تا عصر مؤلف نظر داشته و به بررسى و تحديد فروعات فقهى مورد اختلاف آنان پرداخته است.
اين كتاب فقهى مفصل، از كتب نادر فقهى مؤلف است كه نظريات فقهاى اماميّه را در تمام ابواب فقه در بر دارد.
علامۀ حلّى در كتاب الخلاصة دربارۀ مختلف الشيعۀ مى‌نويسد:
ذكرنا فيه خلاف علمائنا خاصة و حجّة كل شخص و الترجيح لما يصير إليه.[۱]
به دليل همين خصيصه بسيارى از فتاوا و نظريات فقهايى همچون ابن جنيد، ابن ابى عقيل و پدر شيخ صدوق كه در ساير كتب فقهى ديده نمى‌شود در اين كتاب مطرح شده‌اند.
تاريخ تأليف
بنا به نسخه‌اى كه در دار الكتب الوطنية در تبريز با شمارۀ 1257/3 موجود است قسمتى از اين كتاب در سال 697ق پايان يافته است.[۲]
بنابراين با توجه به تاريخ اين نسخه، شروع تأليف كتاب قبل از سال 697 بوده است. امّا بنا به آنچه در الذريعةذكر شده است قسمت‌هاى هفتگانۀ كتاب بين سال‌هاى 699 تا 708 ق، حدود 10 سال تأليف شده است، به اين ترتيب كه:
قسمت اوّل آن در سال 699 ق
قسمت دوم در سال 700 ق
قسمت سوم در سال 702 ق
قسمت چهارم در سال 706 ق
قسمت هفتم در سال 708 پايان يافته است.
(الذريعة ج 20، ص 218 تا 221، مختلف الشيعة، چاپ مركز الأبحاث و الدراسات الإسلاميّة، مقدمۀ ناشر</ref>
از تاريخ اتمام قسمت پنجم و ششم اطلاعى در دست نيست ولى به احتمال قوى بين سال‌هاى 706 تا 708ق پايان يافته‌اند.
تاريخ چاپ
در الذريعةتاريخ اولين چاپ آن را 1323ق ذكر نموده است.[۳]
تاريخ چاپ جلد اول و دوم كتاب موجود مشخص نيست. جلد سوّم در سال 1413ق و جلد 5 و 6 در سال 1415ق چاپ شده است.
تحقيق و تصحيح كتاب توسط گروه تحقيق مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين انجام گرفته است.
نسخه‌ها
در الذريعة به نسخه‌هاى متعددى اشاره شده كه عبارتند از:
1 - چند نسخه به خط شيخ وشاح بن محمد بن عتيبه كه بعضى از نسخه‌ها در زمان زندگانى علامۀ حلى در بين سال‌هاى 717ق تا 726ق و بعضى نيز بعد از وفات وى در سال‌هاى 728ق نوشته شده است.
اين نسخه‌ها متعلّق به كتابخانۀ شيخ محمد جواد جزائرى در نجف اشرف و كتابخانه علامه سيد مهدى آل حيدر كاظمى در كاظميه و كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد مقدس مى‌باشد.
2 - نسخۀ كتاب‌هاى موقوفۀ شيخ عبدالحسين تهرانى در كربلا به خط فضل‌الله بن محمد مربوط به سال 974ق كه احتمالا نويسندۀ آن از شاگردان ملا احمد مقدس اردبيلى است.
3 - نسخۀ كتابخانۀ ميرزا باقر شهيد زاده در تهران به خط وشاح بن على بن محمود بن موسى مربوط به سال 724 ق.
4 - نسخۀ كتابخانۀ سيد محمد يزدى در اصفهان تا آخر كتاب الصلاة مربوط به سال 774 ق.[۴]
در مقدمۀ كتاب إرشاد الأذهان به 7 نسخه اشاره شده كه عبارتند از:
1 - نسخۀ دار الكتب الوطنيّة در تبريز با شمارۀ 1261 كه در سال 697ق نوشته شده و در فهرست آن با شمارۀ /3 1257 مشخص شده است.
2 - نسخۀ كتابخانۀ فخرالدين نصيرى در تهران كه در سال 702ق به خط ابراهيم بن يوسف استرآبادى نوشته شده و از نسخۀ اصلى كه به خط مصنف بوده است نسخه بردارى شده و پس از خواندن در نزد مؤلف، علامۀ حلّى آن را اجازه داده است.
3 - نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه تهران كه شامل كتاب‌هاى زكاة، خمس، صوم و قسمتى از حج است اين نسخه به خط مؤلف در سال 700 نوشته شده و شمارۀ آن 707 مى‌باشد.
4 - نسخۀ كتابخانۀ امام رضا عليه‌السلام با شمارۀ 7923 كه در سال 701ق نوشته شده است.
5 - نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ امام رضا عليه‌السلام كه در سال 708ق نوشته شده است.
6 - نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى به خط محمد بن ابوطالب شاگرد مؤلف كه در سال 704ق نوشته شده است.
7 - نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى به خط جعفر بن حسين استرآبادى مربوط به سال 705ق كه با شمارۀ 1052 مشخص شده است.[۵]
نسخه‌هاى معتبر
در چاپ كتاب موجود از 7 نسخه استفاده شده كه عبارتند از:
1 - نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى با شمارۀ 3505، از اول كتاب طهارت تا آخر امر به معروف و نهى از منكر كه با رمز (م 1) مشخص شده است.
2 - نسخۀ ديگر متعلّق به كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى با شمارۀ 4225، از اول طهارت تا آخر كتاب ديون كه با رمز (م 2) مشخص شده است.
3 - نسخۀ ديگر از كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى با شمارۀ 4235 كه با رمز (م 3) مشخص شده است.
4 - نسخۀ كتابخانۀ ملّى ملك در تهران تابع كتابخانۀ امام رضا عليه‌السلام در مشهد با شمارۀ 2082 كه با رمز (ق) مشخص شده است.
5 - نسخۀ ديگر متعلّق به كتابخانۀ ملّى ملك در تهران با شمارۀ 2198 كه با رمز (ق 2) مشخص شده است.
6 - نسخۀ كتابخانۀ فخرالدين نصيرى در تهران به خط ابراهيم بن يوسف استرآبادى مربوط به سال 702ق كه مورد تأييد مؤلف واقع شده و غالبا به اين نسخه اعتماد شده است و با رمز (ن) مشخص شده است.
7 - نسخۀ چاپ شده با حواشى آن.
تقسيم مطالب
علامۀ حلّى مباحث كتاب را در 7 قسمت كلى و 18 كتاب تقسيم نموده كه عبارتند از:
قسمت اول، طهارة و صلاة
قسمت دوّم، زكاة، خمس، صوم و قسمتى از حج تا مبحث طواف و سعى
قسمت سوّم، بقيۀ كتاب حج و جهاد
قسمت چهارم، اجاره، عطايا و توابع آن و قسمتى از نكاح تا مبحث صداق
قسمت پنجم، بقيۀ نكاح، عتق و توابع آن، ايمان و توابع آن
قسمت ششم، صيد و ذبائح و توابع آن، قضاء و شهادات، ميراث
قسمت هفتم، حدود، قصاص و ديات
مباحث مجلدات
مباحث موجود در بين كتاب‌هاى طهارت تا اجاره و توابع آن در 6 جلد جمع‌آورى شده كه به ترتيب عبارتند از:
- جلد اول، كتاب طهارت
- جلد دوّم، قسمتى از كتاب صلاة
- جلد سوّم، بقيّۀ كتاب صلاة و كتاب زكاة و كتاب صوم
- جلد چهارم، كتاب حج و جهاد
- جلد پنجم، كتاب متاجر و قسمتى از كتاب ديون
- جلد ششم، بقيۀ كتاب ديون، كتاب‌هاى امانات و اجاره.
بقيۀ تقسيم بندى كتاب
در ضمن جلدهاى هفتم تا نهم مختلف الشيعة كه بوسيلۀ مركز نشر تابع مكتب الإعلام چاپ شده است اين مباحث وجود دارد.
- جلد هفتم، كتاب‌هاى نكاح، طلاق و توابع آن
- جلد هشتم، كتاب‌هاى عتق و توابع آن، ايمان و توابع آن، صيد و توابع آن، قضاء و توابع آن.
- جلد نهم، كتاب‌هاى فرائض، حدود، قصاص و ديات.
عناوين كتاب‌ها
كتاب نكاح شامل مباحث محرمات، عقد و اولياء آن، صداق، عيوب و تدليس، نكاح متعه، نكاح اماء و مماليك، لواحق نكاح و نفقات مى‌باشد.
كتاب طلاق و توابع آن شامل مباحث طلاق، خلع، ظهار، ايلاء، لعان، عده.
كتاب عتق و توابع آن شامل مباحث عتق، ولاء، تدبير، مكاتبه، استيلاد.
كتاب ايمان و توابع آن شامل ايمان، نذر، كفاره.
در ضمن كتاب صيد و توابع آن مباحث اطعمه و اشربه ذكر شده است.
در ضمن كتاب قضاء، كتاب شهادات ذكر شده است.
در كتاب حدود مباحث حد زنا، حد لواط، سحق، قتاده، شرب مسكر، حد سرقت و محاربه و حد فريه مطرح شده است.
در كتاب قصاص مباحث اقسام قتل، آنچه با آن قتل ثابت مى‌شود، اشتراك در جنايات و ضمان نفوس مطرح شده است.
در كتاب ديات، ديۀ اعضاء، جراحات و ديه‌هاى آن مطرح شده است.
حواشى و شروح
به دليل اهميت كتاب مختلف الشيعة و اسلوب و روش خاص آن علما و فقهاى عظام به آن توجه خاصى داشته‌اند و شروح و حواشى متعددى بر آن نوشته‌اند كه عبارتند از:
1 - حاشيۀ محقق كركى
شيخ نورالدين على بن عبدالعالى، محقق كركى (م 940 ق)[۶]
2 - حاشيۀ سلطان العلماء
سيد علاءالدين حسين بن رفيع‌الدين محمد مرعشى آملى، مشهور به سلطان العلماء (م 1064 ق)[۷]
3 - حاشيۀ محقق داماد
محقق امير محمدباقرحسينى استرآبادى، مشهور به داماد (م 1040 ق).
4 - ميرزا عبدالله بن ميرزا عيسى تبريزى اصفهانى (م 1130 ق).
5 - مير صدرالدين بن محمدباقررضوى قمى.
6 - شيخ حسن بن شيخ زين‌الدين شهيد ثانى، صاحب معالم (م 1011 ق).
7 - شيخ محمد على بن شيخ عباس بلاغى نجفى.
8 - شيخ محمد بن حسن، سبط شهيد ثانى (م 1030 ق).
9 - شيخ بهاءالدين محمد بن حسين حارثى عاملى (م 1031 ق).
10 - سيد رفيع‌الدين محمد بن حيدر طباطبايى نائينى (م 1082 ق).
11 - ملا مراد بن على خان تفريشى (م 1051 ق).
12 - منهاج الشريعة (مفتاح الشريعة) في شرح مختلف الشيعة
تأليف سيد فيض الله بن عبدالقاهر حسينى تفريشى[۸]
ويژگى‌ها
كتاب مختلف الشيعة از نظر ويژگى‌هاى متعدد و تنوع در ابداعات و ابتكارات مجموعۀ كم نظيرى است كه به بعضى از اين ويژگى‌ها اشاره مى‌شود.
ذكر فتاواى كمياب
در اين كتاب بسيارى از فتاوا و نظريات فقهايى همچون ابن جنيد، ابن ابى عقيل، پدر شيخ صدوق كه در ساير كتب فقهى ديده نمى‌شود، وجود دارد. به همين دليل اين كتاب به عنوان يكى از منابع كمياب دستيابى به نظريات اين بزرگان مى‌باشد.
در الذريعة جمله‌اى از علامه را در إيضاح الاشتباه آورده است كه اين گونه مى‌گويد: أنا ذكرت خلافه و أقواله في كتب مختلف الشيعة لأحكام الشريعة.
ولى به دليل نقل قول از ابن جنيد صاحب الذريعة در مورد وى مى‌نويسد: لكنه لأجل قوله بالقياس ترك الأصحاب العمل بجميع تصانيفه الكثيرة و استنساخها حتى أن في عصر العلاّمة لم يوجد منها غير مختصرة.[۹]
علامۀ حلى خود نيز به همين مسأله اذعان دارد و در كتاب طهارت مى‌نويسد: لنا إجماع من الإماميّة على طهارته و خلاف ابن الجنيد غير معتدّ به، فإن الشيخ رحمه‌الله لما ذكره في كتاب فهرست الرجال و أثنى عليه قال: إلاّ أن أصحابنا تركوا خلافه لأنّه كان يقول بالقياس.[۱۰]
فقه الرضا و فتاواى پدر شيخ صدوق
در مقدمۀ مختلف الشيعة چاپ مركز الأبحاث و الدراسات الإسلاميّة در مورد مطالبى كه از پدر شيخ صدوق در كتاب مختلف الشيعة ذكر شده، آمده است:
إن الآراء المنقولة كافّة في هذا الكتاب و المنسوبة إلى علي بن بابويه، موجودة بنصوصها و بمضامينها كاملة في كتاب فقه الرضا و بناء على هذا فمن المحتمل أن بعض العلماء الأجلاء من المحققين لما رأو ذلك قالوا إن كتاب فقه الرضا هو نفسه الرسالة الفقهية لعلي بن بابويه و مهما كان فإثبات هذا الأمر أو نفيه له مجال آخر.[۱۱]
بيان قواعد اصولى
علاوه بر طرح مباحث فقهى مفصّل، وسعت مباحث اصولى مطرح شده در كتاب از ديگر خصوصيات كتاب مى‌باشد.
بكارگيرى قواعد اصولى در نزد اماميّه همچون استصحاب، جمع بين ادله در تعارض آنان و نظائر آن و هم‌چنين رد قواعد اصولى عامه همچون قياس و استصحاب در كتاب بسيار استفاده شده. به عنوان نمونه:
الثالث: الرجوع إلى حكم الأصل و تقريره أن قبل الشرع لا يوجب حكما فكذلك بعده لأن الأصل بقاء ما كان على ما كان، لأنا نقول يستحيل تناقض الأخبار و لا يمكن إهمالها و لا العمل بها على عمومها فلابدّ و أن يخصص كل واحد بصورة لا يتناولها الحكم الآخر و ليس ذلك إلاّ على ما قلنا و هو ينافي القياس على أن القياس عندنا باطل، إنه قياس لا نقول به.[۱۲]
و در مواردى نيز به كتب اصولى ارجاع مى‌دهد به عنوان نمونه: على ما بيّناه في نهاية الوصول إلى علم الأصول.
در بحث واجب موسع و مضيّق: و تحرير مباحث هذه المسألة خارج عن هذا الفن و قد ذكرنا في علم الأصول.[۱۳]
مباحث علم رجال
علاوه بر مباحث اصولى و فقهى مطرح شده، در سطح وسيعى مباحث رجالى در كتاب ذكر شده است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.
فإن عمار فطحي و سماعة واقفي، في طريقه موسى بن بكير و هو واقفي، عثمان بن عيسى و هو واقفي، عمرو بن سعيد و إن قيل عنه إنّه كان فطحيا إلاّ أنّه ثقة.[۱۴]
با اين حال گاهى مؤلف به دليل اشتغالاتى كه داشته است به صورت مبهم توثيق فردى را مطرح مى‌كند مثلا در مورد اسماعيل بن رباح مى‌نويسد:
و لا يحضرني الآن حاله، فإن كان ثقة فهي صحيحة و يتعين العمل بمضمونها و إلاّ فلا. و در جاى ديگر: و في الطريق أيضا من لا يحضرني الآن حاله.[۱۵]
ولى در مورد توثيق شيخ صدوق مى‌نويسد: فلأنّه و إن كان مرسلا لكن الشيخ أبا جعفر بن بابويه من أكابر علمائنا و هو مشهور بالصدق و الثقة و الفقه و الظاهرين حاله أنّه لا يرسل إلاّ مع غلبة ظنّه بصحة الرواية فحصل الظن بهذه الرواية فتعيّن العمل بها، خصوصا و قد اعتضدت بفتوى الأصحاب إلاّ من شذ.[۱۶]
استفادۀ وسيع از منابع فقهى
مؤلف در سطح بسيار وسيعى به استقراء نظريات و بررسى آنها پرداخته است و علاوه بر آن به كتب فقهى متعددى نيز ارجاع داده است.
به عنوان نمونه از قطب راوندى، شيخ صدوق، پدر شيخ صدوق، ابن ادريس، ابن جنيد، ابن ابى عقيل، شيخ طوسى، سيد مرتضى، شيخ مفيد، ابوالصلاح حلبى صاحب الكافي، ابن البراج صاحب المهذب، ابن ادريس، سلاّر بن عبدالعزيز، ابن زهره، ابن حمزه، نظرياتى را نقل مى‌كند.
امّا در بين اين بزرگان بيش از همه از شيخ طوسى و پس از وى سيد مرتضى و شيخ مفيد نظرياتى را مطرح مى‌نمايد امّا مؤلف در موارد نادرى به نظريات محمد بن يعقوب كلينى يعنى در سه مورد متعرض شده است.[۱۷]
و اما كتاب‌هايى كه در كتاب به آنها متعرض شده است عبارتند از:
كتاب احمدى، مصابيح الأنوار، المقنع، التبيان، استقصاء الاعتبار في تحرير معاني الأخبار، المسائل الخلافية سيد مرتضى، مدارك الأحكام، الرسالة الغرية، المسائل الحصريّة، المسائل الناصرية، المبسوط، النهاية، الإنتصار، المصباح، التهذيب، الخلاف، جمل العلم و العمل، استبصار، مسائل ميافارقين، من لا‌يحضره الفقيه، المسائل المصرية الثالثة، المسائل المصرية الثانية.
البته مؤلف گاهى به بعضى از كتب خود مثل منتهى المطلب، التحرير، قواعد الأحكام، التلخيص، اشاره كرده است.[۱۸]
از نكات ديگر احترام فوق العادۀ وى به تأليفات بزرگان قبل از خود است كه كم نظير است.
در باب نماز استخاره: و مع ذلك فقد ذكره المفيد في المقنعة و هو كتاب فقه و فتوى... و ذكره الشيخ في التهذيب و هو أصل الفقه و أي محصل أعظم من هذين و هل استفيد الفقه إلاّ منهما.[۱۹]
كلام بزرگان
الذريعة: جمع فيها (مختلف الشيعة) المسائل الخلافيّة بين أصحابنا و حجة كل واحد و حجة ما يرجّحه هو منها.
در جاى ديگر: ذكر فيه (مختلف الشيعة) اختلاف علماء الشيعة خاصة في الأحكام الشرعيّة و حجّة كل واحد و ترجيح ما يختاره و هو في سبع مجلدات كتابي، فيه تمام أبواب الفقه من الطهارة إلى الديات.[۲۰]
الخلاصة تأليف علامه: ذكرنا فيه خلاف علمائنا خاصة و حجة كل شخص و الترجيح لما نصير إليه.[۲۱]
الإجازة: إنه سبع مجلدات.[۲۲]
ريحانة الأدب: مختلف الشيعة في أحكام الشريعة كه فقط مسائل فقهيۀ خلافيۀ شيعه را از اول فقه تا آخر آن با ادلۀ هر يك از اقوال مختلف و رد و قبول آنها حاوى و در تهران چاپ شده است.[۲۳]
أعيان الشيعة: فألف من المطولات ثلاثة كتب لا يشبه واحد منها الآخر و هي المختلف ذكر فيه أقوال علماء الشيعة و خلافاتهم و حججهم و التذكرة ذكر فيها خلاف علماء غير الشيعة و أقوالهم و حججهم و منتهى المطلب ذكر فيه جميع مذاهب المسلمين.[۲۴]
در جاى ديگر: و الحسن بن يوسف بن علي بن المطهر حلّي المعروف بالعلاّمة على الإطلاق صاحب المؤلفات المتنوعة في الفقه كالتذكرة الجامعة لأقوال فقهاء أهل السنة و المختلف الجامع لأقوال فقهاء الشيعة.[۲۵]
حاشية لؤلؤ البحرين: تأليف سيد محمد صادق بحر العلوم: سبق في فقه الشريعة و ألّف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت محط أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف، التذكرة، منتهى المطلب.[۲۶]
پانویس
- ↑ رياض العلماء، ج 1، ص 372
- ↑ الخلاصة، ص 45
- ↑ همان، ص 218 تا 229
- ↑ همان، ص 218 تا 221
- ↑ مقدمۀ إرشاد الأذهان، صفحۀ 102، 103، چاپ جامعۀ مدرسين
- ↑ الذريعة، ج6، ص 195، أعيان، ج8، ص 21،
- ↑ همان، ص 194
- ↑ همان، ج 14، ص 62
- ↑ همان، ج4، ص 510، 511
- ↑ همان، ج 1، ص 463
- ↑ مختلف الشيعة، ج1، ص436، چاپ مركز الأبحاث و الدراسات الإسلاميّة
- ↑ همان، ج1، ص 261، 432، 646، 189
- ↑ همان، ص 433
- ↑ همان، ص 249، ج2، 26، ج1، ص 183،،194
- ↑ همان، ج،2، ص 51، ج1، ص 203
- ↑ همان، 135
- ↑ همان، ص 355، همان، ج 5، ص 384
- ↑ همان، ج1، 294 و 359
- ↑ همان، جٍ2، ص 355
- ↑ الذريعة، ج6، 194، ج20،218، 219
- ↑ الخلاصة 45، رياض العلماء، ج1، ص372
- ↑ الإجازة، ص 155
- ↑ ريحانة الأدب، ج4، ص 177
- ↑ أعيان الشيعة، ص 396، 397
- ↑ أعيان، ج1، ص145، ج5، 396ص
- ↑ حاشية لؤلؤ البحرين، ص 210
منابع مقاله
- الذريعة/6 194 - 196، /20 218 - 221
- رياض العلماء /1 358، 390، 372
- أعيان الشيعة /5 396، 403، 404، /1 145
- روضات الجنات/2 271
- الكنى و الألقاب /2 477
- طبقات أعلام الشيعة /3 52
- فوائد رضويه 260
- ريحانة الأدب /4 167 - 179
- بحار الأنوار ج /107 52
وابسته‌ها
پیوندها
مطالعه کتاب مختلف الشیعة في أحکام الشریعة در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور