تذكرة الملوك
| نام کتاب | تذکرة الملوک |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | سازمان اداری حکومت صوفی، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکره الملوک |
| پدیدآورندگان | رجب‌نیا، مسعود (مترجم)
میرزا سمیعا، محمد سمیع (نويسنده) مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ (حاشيه نويس) دبیر سیاقی، محمد (به کوشش) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | JC 49 /م9ت4 |
| موضوع | پادشاهی - متون قدیمی تا قرن 14
میرزا سمیعا، محمد سمیع، قرن 12ق. تذکره الملوک - نقد و تفسیر کشور داری - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | امير کبير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1378 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE3241AUTOMATIONCODE |
تذكرة الملوك، اثر ولادمير مينورسيكى، استاد ادبيات فارسى در دانشگاه لندن و صاحب تأليفات متعدد در تاريخ ايران و اسلام است كه ترجمه انگليسى و حواشى مفيد بر آن افزوده است. تألیف كتاب در حدود سال 1145 ه.ق انجام يافته است. متن كتاب تذكرةالملوك از تشكيلات ادارى و دربار و طبقات و مشاغل و مناصب و عوايد دوران صفويه سخن مى‌دارد و حاوى اطلاعاتى درباره حكام و ولاه و سرحد داران آن زمان و ميزان درآمد و نيروى لشكرى آنان است و ظاهرا به دستور اشرف افغان و به دست كسى كه خود از مبانى تشكيلات ادارى صفوى آگاهى كامل داشته، به رشته تحرير درآمده است.
ساختار
ابواب پنجگانه كتاب تذكره‌الملوك مشتمل بر 84 فصل است و هر فصل وظايف مربوط به صاحبان مشاغل و مقامات و گه‌گاه زيردستان و همپايگان آنان را توجيه مى‌كند و در قسمت مربوط به مواجب (خاتمه مقاله اول) 28 مقام اضافى را نام برده است كه جمعا فهرست مشاغل به 112 بالغ مى‌گردد. متن مزبور از نظر مشاغل عالى و مناصب مربوط به اداره مركزى دولت كامل است. اما شاردن و كمپفر از چند مقام ديگر در مراتب متوسط و پايين نام برده‌اند كه تذكره‌الملوك ذكرى از آنان ندارد.
گزارش محتوا
ترجمه تعليقات پرفسور مينورسكى بر اين كتاب را آقاى مسعود رجب‌نيا بر خود هموار ساختند و حاصل آن كار را با فهارس لازم و مقدمه‌اى جداگانه كتابى ساختند، تحت عنوان «سازمان ادارى حكومت صفويه» و به چاپ رساندند؛ مؤلف ناشناخته تذكرةالملوك ميرزا سميعا، برادر نياى پدرى رستم‌الحكما؛ آقا محمد هاشم آصف حسينى، فرزند امير محمدحسين پسر امير شمس‌الدين محمد كارخانه آقاسى سلطانى صفوى، مؤلف رستم‌التواريخ و احتمالا امير محمد سميع كارخانه آقاسى گنج على خانى است.
اما كتاب حاضر كه «سازمان ادارى حكومت صفوى» ناميده شده است، ترجمه حواشى و تحقيقات و تتبعات فاضلانه خاورشناس نامى مينورسكى بر كتاب گرانبهاى تذكره‌الملوك است كه در كمبريج از شهرهاى انگلستان بسال 1943 ميلادى طبع و نشر گرديده است.
بر كتاب حاضر نام «سازمان ادارى حكومت صفوى» گذاشته شده است، و اين عنوان نيز مأخوذ از عبارتى از مقدمه مؤلف در تشريح مطالب كتاب است، فهارس لغات و اصطلاحات و اماكن و اعلام و قبايل كتب نيز بر آن افزوده شده است. اما فهرست لغات و اصطلاحات و مناصب شامل لغاتى است كه در متن كتاب معنى و تفسير شده و حاوى اصطلاحاتى است كه شرح و توجيه دارند و مناصبى كه وظايفشان بيان گرديده است.
در فهرست اعلام و اماكن و كتب، آن اعلام تاريخى و جغرافيايى را كه در متن فقط به خط لاتين قيد شده است، براى آن كه نيازمند فهرست عليحده نشود و خوانند را گمراه نسازد در رديف الفبايى كلمات فارسى منتهى در ذيل صفحات آورده كه در عين حال هم مردف باشد و هم مجزى.
اطلاعات تذكره‌الملوك راجع به سازمان ولايات و نظام نسبه ناقص است. اما منابع فرنگى در اين مورد بهترين وسيله تكميل و توجيه مطالب متن مورد نظر ما (يعنى تذكره‌الملوك) مى‌باشند.
نظر كلى سلاطين صفوى در برابر نفوذ مذهب و مقامات دينى اين بوده است كه با افزودن تعداد محاكم عرف و ايجاد اغتشاش و بى‌نظمى در قضاى شرع، و در تحت سلطه ظاهرى و دنيوى در آوردن پيشوايان اسلامى از فعاليت آنان بكاهند.
در فصل اول مى‌خوانيم كه شغل ملاباشى را سياحان و آگاهان اروپايى ذكر نكرده‌اند، زيرا طبق مندرجات تذكره‌الملوك اين سمت در زمان شاه سلطان حسين به محمدباقر مجلسى داده شد و شاه سلطان حسين خود در 1105ق (برابر 1694م.) بر اريكه سلطنت نشست و حقيقت آن است كه به قرار اطلاع، سمت رسمى مجلسى در زمان شاه سليمان همان مقام شيخ‌الاسلامى بوده است. محمدباقر مجلسى در 73 سالگى روز 27 رمضان 1110ق (برابر 29 مارس 1699 م.) درگذشت. سمت مزبور تا زمان نادرشاه نيز معمول بوده است.
هنگام مطالعه تذكره‌الملوك بايد در نظر داشت كه دو مقام روحانى ممتاز وجود داشته است، يكى صدرخاصه و ديگرى صدرعامه (يا صدرممالك). استثنائا اين دو سمت بيك نفر تعلق مى‌يافت. صريحا اظهار شده است كه صدرخاصه نماينده شرع در محكمه ديوان بيكى بود. تعريف و توصيف وسعت اختيارات صدرخاصه همان سرحد شاخص اختيارات ديوان و خاصه است و از نظر روشن شدن مطالب مربوط به هزينه و درآمد تذكره‌الملوك بسيار نافع مى‌باشد. در مسائل مربوط به پيشوايى روحانيان و اداره موقوفات مطالب تذكره‌الملوك كاملا با عالم آرا مطابق است. اما نكته مربوط به حضور صدر در محكمه ديوان بيكى نشان مى‌دهد كه سلاطين صفوى بر آن بودند تا استقلال روحانيان اسلامى را محدود كنند.
در فصل سوم خواهيد خواند كه شاردن، قاضى را از لحاظ مقام بعد از شيخ‌الاسلام مى‌داند و اضافه مى‌كند كه از نظر وظايف قضايى اختيارات وى بسيار محدود است، و اين امر چندان دشوارى ايجاد نمى‌كند، زيرا محكمه ديوان بيكى، همچون دادگاه تجديد نظر به شمار مى‌رود.
در فصل پنجم، حدوث بعض تغييرات در تشكيلات مذهبى بيان شده است. اصولا قاضى عسكر، عهده‌دار امور روحانى نظام بايد باشد و از كتاب جهان آراء چنين برمى‌آيد كه نياى مؤلف در معيت اردوى اوزون حسن در لشكركشى به تفليس (881ق. برابر با 1476م.) رفت و نخستين كسى بود كه آيين اسلام را در شهرهاى مسيحيان اشاعه داد، در زمان سلطنت صفويه قاضى عسكر به مثابه مشاور ديوان بيكى در امور شرع بود، اين سمت بعدا از وى منتزع و بصدر محول گشت. در اواخر سلطنت صفويه مقام قاضى عسكر به اثبات دعاوى و مطالبات سربازان تنزل يافت.
مؤلف تذكره‌الملوك در مقدمه كوتاه، اما پرارزش خويش نخست سازمان ادارى شهرستان‌ها را كه در مقاله دوم خاتمه با تفصيل بيشترى بيان داشته است، مورد بحث قرار مى‌دهد. و سپس به بيان اركان مملكت كه مقيم پايتختند، مى‌پردازد.
قسمت مربوط به شغل معيرالممالك حاوى بسيارى مطالب دقيق و پرارزش است. آشنايى كامل مؤلف تذكره‌الملوك با اين مبحث نشان مى‌دهد كه وى شخصا در ضرابخانه سمتى داشته است و جالب‌تر آن كه وى به اندك نشان دادن سود شاه از ضرابخانه، حتى در اوج قدرت حكومت صفوى تمايلى دارد از خلال اين اصرار، خواننده ممكن است، نتيجه بگيرد كه وى مى‌خواسته است، مسئوليت معيرالممالك يا احتمالا كسى را كه نامزد اين مقام بوده، سبك‌تر نشان دهد.
وضعيت كتاب
فهرست لغات، اصطلاحات، كسان، قبايل و طوايف، نام كتاب‌ها و مجله‌هاى سازمان ادارى حكومت صفوى در انتهاى كتاب قيد شده است.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتاب