المباحثات
| نام کتاب | المباحثات |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نويسنده)
بیدارفر، محسن (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BBR 545 1371 |
| موضوع | ابن سینا، حسین بن عبدالله، 370 - 428ق. - نامهها
فلسفه اسلامی |
| ناشر | بيدار |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1371 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1725AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
المباحثات، يكى از كتاب‌هاى كم حجمى است كه انتساب آن به ابن سينا مشهور مى‌باشد. اين كتاب كه به زبان عربى است، مجموعه جواب‌هاى شيخ و سخنان مأخوذ از وى است كه توسط شاگرد او؛ يعنى بهمنيار جمع‌آورى شده است.
ساختار
كتاب، با عبارت رب يسّر شروع شده و داراى شش مباحثه و يك ملحق است. از جهت نداشتن ترتيب و باب‌بندى شبيه كتاب تعليقات شيخ است. اين كتاب، در واقع مجموعه پرسش‌ها و پاسخ‌ها و نامه‌هايى است كه قسمت اعظم آنها بين ابن سينا و برخى از شاگردانش رد و بدل شده است.
ويژگى‌ها: 1- چون اين كتاب، محاورات شيخ با شاگردانش مى‌باشد، از اين رو آدابى كه مؤلفين رعايت مى‌كنند، در آن رعايت نشده و روحيات واقعى ابن سينا(اعتماد زياد وى به خود و آراء خويش، شدت غضب و پرخاش‌گرى نسبت به معترضين و...) نيز در آن بروز پيدا كرده و اين مطلب، خيلى مهم است، زيرا شناخت شخصيّت واقعى ابن سينا براى خيلى از شخصيت‌ها، داراى اهميت وافرى مى‌باشد. 2- چون شيخ در صدد جواب‌گويى به مشكل شاگردان بوده، از اين رو توجه به اقوال ديگر نداشته، بدين جهت به راحتى مى‌توان اقوال شيخ را در اين كتاب به دست آورد.اين، تنها كتابى است كه شيخ الرئيس در آن به صراحت، اقرار به عجز و ناتوانى خود از درك پاره‌اى از مسائل نموده است.
گزارش محتوا
مباحثه اول: برخى از مطالب مطرح شده در اين مباحثه عبارتند از: صور و اعراض از آن جهت كه واحد و بسيطند در اجسام حلول نمى‌كنند؛ معقولات از آن جهت كه واحد و بسيطند، تعقل مى‌شوند؛ اختلاف وجود در موجودات مختلف، از قبيل اختلاف نوعى نيست، بلكه اختلاف به واسطه تأكد و ضعف درجه وجودى است، آرى موجودات به حساب ماهياتشان اختلاف نوعى دارند؛ مثلاً اختلاف نوعى انسان با اسب در ماهيتشان است نه در وجودشان؛ امتزاج اخلاط حيوانات و نباتات امرى اتفاقى يا معلول عوامل خارجى نيست، بلكه امرى ذاتى و طبيعى است كه ريشه در منى دارد و...
مباحثه دوم: پاره‌اى از مطالب مطرح شده در اين مباحثه، عبارتند از: شئ ثابت در حيوانات؛ شىء ثابت در نباتات؛ نامتناهى بودن آن شىء، در نباتات؛ لزوم وجود امرى ثابت در هر تغيرى و....
مباحثه سوم: اين مباحثه، در مورد مسائلى است كه توسط شيخ ابوالقاسم کرمانى مطرح گرديده است. برخى از مطالب مطرح شده در اين مباحثه عبارتند از: سخن درباره برهانى كه به اثبات وجود نفس مى‌پردازد؛ تأثير و تأثر و چگونگى آن؛ غيريت يا عدم غيريت بين نفس و مزاج؛ حقيقت احساس لذت و درد؛ علم به ذات خويش و بيان اينكه اين علم از طريق حس يا به وسيله استدلال از راه افعال حاصل نمى‌شود؛ بحث در مورد حدس و اينكه چنين نيست كه حد وسط تنها از طريق فكر براى انسان حاصل شود؛ مسئله زمان و نامتناهى بودن خط مستقيم و رابطه‌اش با دايره و قطر آن و...
مباحثه چهارم: اين مباحثه جواب‌هايى است كه اغلب آنها به نظريات ابوالفرج بن طيب مى‌باشد و ناظر به مباحثات منطقى در باب كليات خمس، قضاياى منطقى و مقولات عشر و... است. سپس نگاهى گذرا به معنى عقل بالقوه شده و از هر چيز مجرد از ماده، به عقل تعبير شده است كه براهينى نيز براى اين معنا به كار گرفته شده است.
اما اينكه چه چيزى عقل را از قوه به فعل مى‌رساند؟ موضوع ديگر بحث بوعلى در اين باب است. چگونگى تصور معقولات، تفاوت نفس ناطقه و عقل، تعريف نفس ناطقه به جوهر قابل معقولات و متصرف درمملكت بدن و عقل هيولانى، از مباحثى است كه شيخ الرئيس در ادامه بدانها پرداخته است. وى در مورد خيال نيز به دو صوت بحث كرده است: اول، كيفيت اطلاع نفس از صور خياليه. دوم، آليّت خيال براى نفس.چگونگى عدم لزوم بطلان صورت مادى و نفوس متعلق به ماده با بطلان مادّه، سؤال مطرح شده ديگرى است كه بوعلى در جواب، اشاره‌اى به مباحثش راجع به اين موضوع در كتاب اشارات و شفا نموده است
كيفيت تعلق وجود و وحدت و اضافه و ساير لوازم به مواد، دليل اينكه تعقل، عبارت است از استحضار صورت معقول در عقل، مطالب ديگرى است كه در ادامه مطرح شده است.
سؤال ديگر اين است كه آيا اينكه شئ ثابت واحدى به لحاظ عددى و شخصى براى اشخاص انواع وجود دارد، داراى برهان هست يا نه؟ كه بوعلى وجود چنين چيزى را در غير حيوان سخت مى‌داند و مى‌گويد: احتمالاً اين حرف فلاسفه كه مى‌گويند فقط در انسان‌ها موجود است، داراى دلايلى باشد كه با تفكر بتوان به آن دست يافت. مباحثه پنجم: اين مباحثه با سؤالى از صدور افعال مختلف از بسائط شروع مى‌شود كه پاسخ كوتاهى از سوى شيخ الرئيس بدان داده شده است. دومين سؤال، از كفايت نفس در جميع افعال خود است كه بوعلى بطلان آن را ثابت مى‌كند. سپس مطلبى بدين مضمون طرح مى‌شود كه مزاج واسطه‌اى است براى نفس كه كارهاى خود را توسط آن انجام دهد كه باز بوعلى آن را رد مى‌نمايد و مزاج را كيفيت واحده‌اى با حد و مرز معين مى‌داند.
شيخ ابوالقاسم اعتراضى به كلام شيخ الرئيس در كتاب شفا دارد كه گفته: محال است كه اعراض و صور قائم به مواد، وجود ذات را كه قائم به نفس است، افاده كند و بوعلى به اعتراض وى جواب مى‌دهد.
مطالب مهم ديگرى نيز در اين مباحثه مطرح شده است كه ما به برخى از آنها اشاره مى‌كنيم تا كليات اين مباحثه نيز معلوم گردد: امكان يا عدم امكان دو صورت داشتن هيولاى واحد؛ مفاد قاعده الواحد؛ لزوم تعطيلى قوه عقليه در حالت خواب؛ اثبات محرك براى متحرك؛ كيفيت تأثير بدن در نفس؛ برهان عدم جسمانيت عقل؛ جسمانيّت قواى حيوانيه؛ چگونگى تعقل انسان نفس خودش را؛ اقامه دليل، بر اينكه هر چيزى كه غير خودش راتعقل مى‌كند، واجب است ذات خود را هم تعقل نمايد؛ برهان وجود معقولات در عقول فعّاله و...
مباحثه ششم: اين مباحثه، در شش فصل طراحى شده كه بخشى از آنها به قلم خود بوعلى و بعضى به دست شاگردش بهمنيار نوشته شده‌اند. فصل اول به قلم بهمنيار و حاوى شنيده‌هاى وى از بوعلى و مشتمل بر مطالبى است درباره عقل و ادراك و شعور و نفس كه كليات آنها در مباحثه پنجم گذشت. بعد بهمنيار، سؤال‌هايى را كه از بوعلى شده و وى به آنها پاسخ داده است، جمع‌آورى كرده؛ برخى از مطالب مطرح شده در اين سؤال و جواب‌ها عبارتند از: نفس انسانى؛ قواى نفس؛ بخش‌هاى گوناگون فلسفه و اشتمال آن بر حكمت عملى و نظرى؛ عقل حيوانى؛ علم الهى در نزد معتزله و فلاسفه؛ تقسيمات وجود و تبيين هر يك از واجب‌الوجود و ممكن الوجود؛ صفات ممكن الوجود و...
در ادامه خود شيخ الرئيس مطالبى را در قالب سؤال و جواب مطرح نموده است كه برخى از آنها عبارتند از: عقل و ماهيت آن؛ چگونگى بودن امكان از لوازم ماهيت؛ چگونگى سود رسيدن از استغفار به حال مردگان؛ تعقلات نفوس كامله بعد از مردن و...
در بخش آخر كتاب كه ملحق نام گرفته است، به چند موضوع مهم فلسفى اشاره شده است، مانند جسمانى نبودن قواى عقليه، غايت داشتن جميع حركات، خروج هيولى در تمام لحظات از صورت به فعل و...
وضعيت كتاب
فهرست‌هايى در آخر كتاب ذكر شده كه عبارت است از: فهرست ابجدى موضوعات و اصطلاحات، فهرست اعلام و امكنه، فهرست كتب و رسائل و فهرست مراجع. در آغاز كتاب نيز فهرست كلى موضوعات آمده است.