الأخبار الموفقيات
| نام کتاب | الأخبار الموفقیات |
|---|---|
| نام‌های دیگر کتاب | الموفقیات؛ الموفقیات فی الحدیث؛ اخبار ابن الدمیه
الموفقیات |
| پدیدآورندگان | عانی، سامی مکی (محقق)
زبیر بن بکار (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | D 24 /ز2الف3 |
| موضوع | اسلام - تاریخ
تاریخ - عجایب |
| ناشر | الشريف الرضي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1374 هـ.ش یا 1416 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10143AUTOMATIONCODE |
الأخبار الموفقيات، کتابى است به زبان عربى، نوشته ابوعبدالله، زبير بن بكار (وفات 256ق)، كاتب الموفّق بالله عباسى و قاضى مكه در عصر متوكل عباسى. کتاب، حاوى مجموعه‌اى است از روايات عمدتا داراى مضمون و محتواى ادبى، اخلاقى، تاريخى و اجتماعى.
مؤلف، اين کتاب را براى موفق عباسى نگاشته و به نام وى آن را نام‌گذارى نموده است.
ساختار
کتاب، مشتمل بر يك تقديم، مقدمه‌اى به قلم محقق، آقاى دكتر سامى مكى العانى و 429 خبر متنوع و فاقد تبويب و تفصيل است.
گزارش محتوا
در اين کتاب، 429 خبر مستقل كه البته برخى نيز با يك‌ديگر پيوند و هم‌خوانى دارند، بر حسب شماره و ترتيب، با ذكر دقيق راويان آنها تدوين شده است. اين خبرها، گاه بسيار كوتاه و گاهى نيز بسيار طولانى است. اخبار ثبت شده عمدتا داراى مضامين و محتواى ادبى، اخلاقى، تاريخى و اجتماعى است و مشحون از اشعار، لطايف، ظرايف، حكايات و پندهاى اخلاقى.
نثر نگارنده، بسيار متكلف و اديبانه است. پيچيدگى‌ها و تصنع متن، در كنار اشعار مسجع از شعراى عصر جاهليت و اسلام، از ويژگى‌هاى منحصر به فرد اين تأليف است.
در اين کتاب، مجموعه روايت‌هايى در زمينه‌هاى تاريخى، سياسى، ادارى و اجتماعى تدوين شده و بخش‌هايى از آن نيز اشعار شعراى بنام عصر جاهليت و اسلامى است. برخى از اين اخبار، به ايام العرب و يا عصر جاهليت اختصاص دارد كه در آن تفاخرات قبيله‌اى، حسب، نسب، نژاد، عرق و خون مطرح شده و يا به شرح جنگ‌هاى عصر جاهلى، شجاعت و دلاورى‌هاى جنگجويان، اشعار و رجزهاى آنان پرداخته شده است.
بخشى از اين اخبار، به اعصار پس از اسلام، به‌ويژه دوران بنى عباس، حكايات، نوادر، اخبار و سرگذشت خلفا، درباريان و رجال اختصاص دارد. مؤلف، اخبار صحيح را برگزيده و آنها را با ذكر سلسله راويان آن نقل كرده است. بيشتر روايات وى، مسموعات راويانى است كه يكى دو نسل بيشتر با او فاصله نداشته‌اند و بسيارى از روايت‌هاى او نيز از طريق عمويش، مصعب بن زبير نقل شده است. مى‌توان گفت از 429 روايت و خبر وى، 40% به موضوعات ادبى، شعر و بلاغت و سخنورى، 20% به مباحث و نكات و پندهاى اخلاقى، 20% به مسائل اجتماعى و 20% نيز به مسائل سياسى اختصاص يافته است.
اما روايات او را مى‌توان به سه بخش تقسيم كرد:
1. اخبار و رواياتى كه منحصر به فرد است و قبلا در منبعى ديگر ذكر نشده است؛
2. اخبار و رواياتى كه در متون مورخان هم‌عصر و يا يكى دو قرن پس از او آمده است، مثل تاريخ طبرى، عيون الاخبار ابن قتيبه، المحاسن و المساوى بيهقى، الاغانى ابوالفرج اصفهانى كه بيشتر آنها از روايات «الاخبار الموفقيات» بهره برده و آنها را نقل كرده‌اند؛
3. اخبارى كه در كتب ديگر به‌طور خلاصه آمده و متن كامل آنها در «الاخبار الموفقيات» وجود دارد؛
4. اشعار شعراى عصر جاهليت و عصر اسلامى كه برخى از آنها در ديوان‌هاى آنان موجود است و برخى كه پراكنده بوده است، منحصرا در اين کتاب موجود است و منحصر به فرد است.
اين اخبار، به تمامى سرزمين‌هاى اسلامى از عراق و حجاز و الجزيره و آفريقا و شام و ايران اختصاص دارد، اما اخبار منطقه عراق، به‌ويژه بغداد، بيشتر از ساير اخبار است. هم‌چنين در ميان خلفا، بيشترين اخبار به منصور، مأمون و متوكل عباسى اختصاص يافته است. اين امر، نشان مى‌دهد كه مؤلف به راويان عراقى كه تمايلاتى آشكار به علويان دارند، بيشتر اعتماد دارد و اين تمايل آشكار او به علويان، به‌ويژه در قسمت پايانى کتاب كه عمدتا اخبار سقيفه را دنبال مى‌كند بيشتر نمايان مى‌شود.
گزيده اخبار الموفقيات
کتاب، در مورد اميرالمؤمنين(ع)، به رغم آنكه خاندان زبير با بنى هاشم روابط مناسبى نداشته است، اخبار قابل توجهى دارد؛ يكى از جالب‌ترين آنها تحت عنوان «رسول‌الله يوصى بولاية على»، از عمار بن ياسر نقل شده است. مؤلف، در ادامه، سه سند ديگر نيز براى اين خبر نقل كرده است. اين امر، تأكيد مؤلف را بر درستى اين حديث نشان مى‌دهد.
مناسبات انصار با قريش
آگاهيم كه انصار چه فداكارى‌هايى براى اسلام كردند و چگونه مهاجران را پناه دادند؛ با اين حال در سال‌هاى پايانى زندگى رسول خدا(ص)، تقابل انصار با قريش آغاز شد و آثار آن در تشكيل سقيفه آشكار گرديد. به رغم آنكه انصار، بنا به شرايط ويژه خود، با حكومت قريش موافقت كردند، اما چندى نگذشت كه تقابل مزبور در شكل تحقير و تبعيض نسبت به انصار آغاز شد. اين وضعيت، سال به سال علنى‌تر مى‌شد، تا آنكه در شورش بر ضد عثمان، انصار موقع ضد قريشى خويش را نشان دادند. آنها از امام على(ع) كه مخالف سرسخت حاكميت قريش بود- مقصود حزب سياسى قريش است نه نسب- دفاع كردند؛ با اين حال با روى‌كارآمدن بنى اميه، آنها كينه انصار را به دل گرفتند و از زواياى مختلف به تحقير آنها پرداختند.
کتاب «الموفقيات»، حاوى اسناد و اخبار فراوانى در اين زمينه است. اين اخبار به اندازه‌اى مرتب در اين کتاب آمده كه بر اساس آنها مى‌توان تحليل منظمى را در اين باره به دست داد.
اخبار چگونگى نزاع ميان انصار و امويان، در قالب برخوردهاى ادبى و شعرى در اين کتاب آمده است.
اخبار مأمون
مأمون، از چهره‌هاى فرهنگى حكومت عباسى است. وى، فردى سياست‌مدار و در عين حال علاقه‌مند به علم و فلسفه بود. اخبار سياسى وى را در کتاب‌هاى تاريخى آورده‌اند، اما اخبار فرهنگى او پراكنده در آثار ادبى آمده است. کتاب موفقيات، نيز حاوى بخشى از اين اخبار است. ارزش اين اخبار به دليل معاصر بودن مؤلف با دوره حكومت مأمون آشكار مى‌شود. درباره مأمون، اخبار فراوانى در اين کتاب آمده است.
بايد توجه داشت كه وى اصولا اخبار مربوط به برخوردهاى مختلف خلفا را آورده و از اين جهت، بررسى تاريخ سياسى دوره اموى و عباسى بدون ملاحظه موفقيات، ناموفق خواهد بود.
قسمت بيشتر کتاب الموفقيات از بين رفته و فقط بخش‌هايى از دو نسخه خطى آن باقى مانده است كه اولين آن طولانى‌تر و قسمت ديگر كه با عنوان «ذيل الاخبار الموفقيات» آمده، كوتاه‌تر است.
محقق نسخه حاضر در برنامه، تلاش كرده تا قسمت مفقود آن را نيز با كمك اخبارى كه ديگران در قرن‌هاى گذشته از آن برگرفته‌اند، به نوعى بازسازى كند، لذا «قسم الضائع» آن كه شامل 58 خبر تاريخى است و عمدتاً از شرح نهج‌البلاغه ابن ابى‌الحديد است، در پايان کتاب(ص 573 به بعد) آمده است. بايد از محقق، به خاطر ضميمه كردن اين بخش سپاس‌گزار بود. به نظر مى‌رسد كه فاش‌گويى اين کتاب در اخبار تاريخى، آن را براى متعصبان، غير قابل تحمل كرده و از اين جهت کتاب مزبور همانند بسيارى از آثار ديگر قرن سوم، مورد بى‌مهرى قرار گرفته و به همين دليل بسيارى از آنها از بين رفته است.
بسيارى از فهرست‌نويسان و کتاب‌شناسان به کتاب حاضر اشاره كرده‌اند، از جمله ابن نديم، ابن خير اشبيلى، عبدالجبار صيرفى، معروف به ابن طيورى و نيز مورخانى چون مسعودى در «مروج الذهب»، ابن عبدالبر اندلسى در «الاستيعاب في معرفة الاصحاب»، سهيلى در «الروض الانف»، ابن ابى‌الحديد در «شرح نهج‌البلاغة»، ابن حجر عسقلانى در «الاصابة في تمييز الصحابة» و... از اين کتاب، روايت كرده‌اند كه خود نشان از اعتبار اين متن دارد.
وضعيت کتاب
نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم محقق و نيز فهرست‌هاى ذيل مى‌باشد:
فهرست منابع، اعلام و فهرست مطالب.
منابع مقاله
1. قائدان، اصغر، روايت و خبر در تاريخ‌نگارى اسلامى (الاخبار الموفقيات)، کتاب ماه تاريخ و جغرافيا، مرداد 1387،ش 123، ص90 - 95؛
2. مقدمه محقق؛
3. جعفریان، رسول، جايگاه موفقيات در منابع اسلام، آينه پژوهش، بهمن و اسفند 1374،ش 36، ص70 - 74.