دیلمی، حسن بن محمد
| نام | دیلمی، حسن بن محمد |
|---|---|
| نام های دیگر | دیلمی، ابومحمدحسن |
| نام پدر | علی |
| متولد | قرن هشتم |
| محل تولد | دیلم گیلان |
| رحلت | 841 هـ.ق |
| اساتید | ابوالحسن محمد بن علي عبدالله بن الحسن ديلمي
ابو محمد بن مکي معروف به «شهيد اول» |
| برخی آثار | ترجمه إرشاد القلوب
ترجمه ارشاد القلوب دیلمی با تصحیح و پاورقی علامه شعرانی «ره» غرر الأخبار و درر الآثار في مناقب أبي الائمة الأطهار علي أمير المؤمنين... |
| کد مؤلف | AUTHORCODE1397AUTHORCODE |
ولادت
ابومحمد، حسن بن ابى الحسن ديلمى تاريخ ولادت دقيقا مشخص نشده، از آن چه در شرح حال وي گفته‌اند و از آثارش استنباط کرده اند، به دست مي آيد که بيشتر عمر پربرکت خود را در قرن هشتم هجري گذرانده است و به احتمال زياد، در دو دهه آخر قرن هفتم پا به عرصه وجود گذاشته است.
بعضى نام او را چنين گفته‌اند: حسن بن ابى الحسن بن محمد ديلمى، كه محمد نام جد آن بزرگوار است. بعضى ديگر گفته‌اند: حسن بن ابى الحسن، محمد ديلمى كه محمد را نام پدر او دانسته‌اند و كنيه‌اش را ابوالحسن.
صاحبان تراجم و علماى رجال پيرامون اين مسئله بسيار بحث و مناظره كرده‌اند.
اما گذشته از تمام بحث‌ها نظريه صحيح اين است كه: «محمد» نام جد آن بزرگوار است نه پدر او و صحيح اين است: حسن بن ابى الحسن بن محمد ديلمى.
دليل ما بر اين مدعا آن است كه مصنف در كتاب شريف اعلام‌الدين، ص 97 مى‌فرمايد: «يقول العبدالفقير إلى رحمة الله و عفوه، الحسن بن على بن محمد بن الديلمى تغمده اللّه برحمته و مسامحته و غفرانه، جامع هذا المجموع...»
از اين عبارت به وضوح پيدا است كه نام او حسن، نام پدر او على، و نام جد او محمد است و كنيۀ ابوالحسن كنيۀ رايج براى نام على است نه محمد.
مقام علمى
براى درك مقام علمى هر كس، بايد نظرى به كلمات بزرگان معاصر و متأخر از او انداخت و ديد كه آنها چگونه شخص مورد نظر را معرفى كرده‌اند.
با نگاهى اجمالى به كلمات بزرگان پيرامون ديلمى صفاتى همچون: عارف، عالم، محدث، كامل، وجه من كبار اصحابنا فى الفقه و الحديث و العرفان و المغازى و السير و... را در وصف او مى‌بينيم.
از حيث اعتماد و وثاقت هم، همين بس كه علامه مجلسى رحمه‌الله كتاب شريف اعلام‌الدين و ارشاد القلوب را از آن بزرگوار در بحار الانوار نقل كرده.
صاحب وسائل الشيعه نيز، بسيار از كتابهاى او نقل مى‌كند و اين به خاطر اعتماد بزرگان به وثاقت او و مقام علمى و تقواى آن بزرگ مرد عرصۀ علم و تقوا است.
پس به اعتراف جميع بزرگانى كه نامى از ديلمى برده‌اند، او از بزرگان اصحاب اماميه در علوم مختلف، خصوصا فقه و حديث و عرفان است.
طبقه
در مورد طبقۀ حسن بن على ديلمى نيز، مانند سال ولادت او اختلاف فراوانى است به طورى كه بعضى او را از علماى قرن پنجم دانسته‌اند و بعضى تا قرن نهم را ذكر كرده‌اند.
با قطع نظر از تمام اقوال كه در كتب تراجم به صورت مبسوط ذكر شده، نتيجه‌اى كه در چند جمله خلاصه، به عنوان نظر نهايى مى‌توان قبول كرد آن است كه:
با توجه به نقل ديلمى از ورام بن ابى فراس، متوفاى 605 هجرى، در جلد اول كتاب؛ و نقل او از كتاب شريف الألفين علامه حلى، متوفاى 726 هجرى، در جلد دوم كتاب ارشاد القلوب؛ روشن مى‌شود كه حسن بن على ديلمى متأخر از آن دو بزرگوار است.
همچنين ابن فهد حلى متوفاى 841 هجرى در «عدة الداعى» از ديلمى مطلب نقل مى‌كند.
از اين توضيحات نتيجه مى‌گيريم كه: دوران زندگى حسن بن ابى الحسن ديلمى قطعا بين سال‌هاى 726 تا قبل از 841 بوده است (البته ممكن است چند سال تفاوت وجود داشته باشد).
با اين بيان، نيازى به بحث‌هاى طولانى ذكر شده در كتب تراجم و رجال وجود ندارد.
اساتید
سيد شهاب‌الدين حسينی مرعشی نجفی در رساله کوچکی که در شرح حال ديلمی نوشته و «مفرج الکروب في الصاحب الارشاد القلوب» ناميده است، مشايخ روايي و اساتيد و شاگردان ديلمي را به تفصيل بيان کرده است و برخي از اساتيد وي عبارتند از:
- والد ماجدشان، ابوالحسن محمد بن علي عبدالله بن الحسن ديلمي؛ که غالب استفتائات علمي مولف ارشاد از محضر پدر بزرگوارش بوده است و از او اجازه ي روايي داشته است. ديلمي خود در ضمن اجازه روايي که به نام «شيخ محمد گيلاني» در پشت کتاب من لا يحضره الفقيه نوشته است، به اين اشاره مي کند که نزد پدر به تحصيل کمالات علمي پرداخته است.
- علامه بزرگوار و شيخ سعيد شهيد «ابو محمد بن مکي معروف به «شهيد اول»؛ ديلمي از اين دانشمند و فقيه بزرگ شيعه نيز اجازه روايي داشته است.
- علامه محقق، محمد بن حسين بن يوسف حلي معروف به «فخر المحققين»؛ وي يکي از دانشمندان بزرگ شيعه است که هميشه به همراه پدرش، علامه حلي، مسافرت مي کرد و از کمالات اخلاقي و علمي پدر بهره وافر مي برد.
تأليفات
- ارشاد القلوب الى الصواب: اين كتاب معروف‌ترين كتاب ديلمى است و در دو جزء تأليف شده، جزء اول در مواعظ و حكمت‌هاى قرآن و سنت و جزء دوم در مناقب اميرالمؤمنين علی عليه‌السلام و ائمه طاهرين عليهم‌السلام.
- ارشاد القلوب بارها در ايران و نجف چاپ شده است اما چاپ موجود در برنامه، بدون مقدمه و تحقيق و فهرست‌هاى لازم است. ان شاء الله بزودى به بهترين وجه تجديد چاپ شود، چرا كه كتابى بسيار ارزشمند در اخلاق و مواعظ است.
- غرر الأخبار و درر الآثار: در مناقب اهل بيت عصمت و طهارت عليهم‌السلام.
- اين كتاب ظاهرا هنوز چاپ نشده و به صورت خطى در كتابخانه ملى موجود است.
- اعلام‌الدين في صفات المؤمنين: از كتابهاى مهم ديلمى، و شامل مواعظ بلند اخلاقى است و در آن بحث‌هاى كلام، تفسير، مواعظ، ادعيه، صفات حسنه و رذائل اخلاق و بحث‌هاى متنوع و فراوان ديگرى از كلام معصومين عليهم‌السلام نقل كرده است.
- اين كتاب در 530 صفحه و با تحقيق و مقدمۀ خوبى به چاپ رسيده است.
- الأربعون حديثا: كتابى است كه چاپ نشده و نسخۀ آن هم يافت نمى‌شود.
- از بين كتب فوق، كتاب ارشاد القلوب و اعلام‌الدين از جمله مآخذ بحار الانوار هستند و علامه مجلسى بسيار در بحار از آنها نقل كرده است.
وفات
تاريخ وفات ديلمى به طور تعيين، مشخص نيست؛ اما بنابر نقل علامه سيد محسن امين در اعيان الشيعه، ج 1، ص 537، وفات او در سال 841 هجرى بوده است.
اين نظريه، با توجه به مطالبى كه پيرامون طبقه و دوران زندگى ديلمى اشاره كرديم قريب به واقع جلوه مى‌كند.
وابسته‌ها
ترجمه ارشاد القلوب دیلمی با تصحیح و پاورقی علامه شعرانی «ره»
غرر الأخبار و درر الآثار في مناقب أبي الائمة الأطهار علي أمير المؤمنين...