الأغراض الطبية و المباحث العلائية
| نام کتاب | الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة |
|---|---|
| نام‌های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | جرجانی، اسماعیل بن حسن (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | R 128/3 /ج4الف6 |
| موضوع | پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
پزشکی ایرانی پزشکی سنتی - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 6ق. |
| ناشر | دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1384 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE12450AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
الاغراض الطبّيه و المباحث العلائيه تأليف سيد اسماعيل جرجانى بزرگ‌ترين پزشك قرن ششم هجرى (متوفى 531ق) به زبان فارسى است. جرجانى در دوران حكومت علاء الدوله آتسز خوارزمشاه و به درخواست وى كه كتاب خفى علائى را كم‌حجم و ذخيره خوارزمشاهى را مبسوط مى‌دانستند، اين كتاب را نگاشت.
ساختار
كتاب مشتمل بر دو جلد و چهار بخش است. سه بخش كتاب در جلد اول و بخش چهارم در جلد دوم آمده است. هر يك از بخش‌هاى كتاب نيز به ابواب مختلف تقسيم مى‌شود.==گزارش محتوا==
كتاب الاغراض تنها خلاصه ساده و گسترده ذخيره خوارزمشاهى نيست، بلكه كتابى نوين است كه مؤلف دانشمند و بزرگوار آن پس از چندين دهه كار، در وقت كمال و پايان عمر نگاشته است. وى كتاب مادر يعنى ذخيره را به‌هم ريخته، برخى از باب‌ها و مطلب‌ها را از نو درهم آميخته، خلاصه و تكميل كرده، گاهى سخن‌هايى ديگر آورده و برخى از مشكلات را حل كرده، در بحث تصرف نموده، و خلاصه طرحى نو در انداخته است.
الاغراض الطبيه يكى از منابع اصيل واژگان و تركيب كلمات زبان فارسى، چه پزشكى و چه غيرپزشكى است. اين كتاب گرانقدر به حد خود، همان ارجمندى ذخيره خوارزمشاهى را دارد، و بر هر فارسى زبان دانش‌پژوهى است كه از اين خرمن گل، برگ‌هايى برگيرد و از شكوفائى آن، بهره معنوى گيرد. آنان كه به ژرفناى اين كتاب بنگرند، رگه‌هائى از كلمات مولوى و سعدى و حافظ را در آن مى‌يابند. بر همت والاى ادب دوستان پارسى است كه از فوائد ادبى و دستورى آن بهره‌مند شوند و به ديگران بهره رسانند.
الاغراض الطبيه، گذشته از آن‌كه نمايانگر ژرفناى پزشكى كهن ايران و مشرق زمين است و از اين جهت جويندگان اين رشته را بسيار به كار آيد، هنوز نيز قسمت‌هايى از آن كاربرد مفيد دارد و بر هر پزشك ايران دوست و فرهيخته‌اى است كه آن را بخواند و از آن كسب فيض نمايد.
علاوه بر اين، كتاب الاغراض الطبّيه همانند اثر ديگر مؤلف يعنى ذخيره خوارزمشاهى منبعى از اقوال و سخنان پزشكان بزرگ قبل از مؤلف و نيز نوآورى‌ها و تجربيات ارزنده او به شمار مى‌رود كه خواننده كتاب با اندك تورقى صدق اين مدعا را تأييد خواهد نمود.
خلاصه مطالب كتاب به شرح زير است:
بخش اول:
قسمت علمى كتاب در پانزده گفتار تدوين شده است و اساس مطالب آن چنين است: تعريف، موضوع، و منفعت طب، اركان (زمين، آب، هوا و آتش)، انواع مزاج‌ها و مزاج معتدل، اخلاط (خون، بلغم، صفرا و سودا).
تشريح اندام‌هاى مختلف فيزيولوژى، انواع قوت‌ها، قوت حيوانى، نفسانى و كارهاى آنها، تندرستى و بيمارى، سبب و عرض، اساس بيمارى‌هاى مزاجى و اندام‌هاى مركب، تشخيص بيمارى‌ها، نبض و حالت‌هاى مختلف آن.
بخش دوم:
در يك گفتار كه شانزده باب است به نگهداشت بهداشت (حفظ الصحة) اختصاص دارد كه در آن مباحث زير، مورد بحث قرار گرفته است:
تدبير هوا، فصل‌هاى‌مختلف سال، شهر و خانه و مسكن، انواع غذاها و نوشيدنى‌ها، خواب و بيدارى، حركت و سكون، استفراغ و دفع مضار بدن، خون‌گيرى و حجامت، جماع، اعراض نفسانى، بهداشت پيران و مسافران.
بخش سوم:
ويژه داروشناسى و داروسازى است كه در آن داروهاى ساده (مفرده) و تركيب‌هاى داروئى (قرابادين) مورد بحث قرار گرفته است. داروهاى مفرده عبارتند از داروهاى غذايى، داروهاى با منشأ حيوانى و داروهاى مطلق نباتى و معدنى.
كتاب قرابادين شامل داروهاى تركيبى اساسى زير است: سكن‌گبين‌ها، سركه‌ها، شراب ميوه‌ها، داروهاى ليسيدنى (لعوق‌ها)، قرص‌ها، گردهاى داروئى (سفوف)، ضمادها و داروهاى ماليدنى، گوارش‌ها، انواع مختلف معجون‌ها؛ داروهاى خيساندنى، داروهاى دهان و حلق و حنجره و مانند آن.
بخش چهارم:
نيمى از كتاب الاغراض را تشكيل مى‌دهد و مربوط به بيمارى‌هاى سر تا پا و درمان آنهاست. اين بخش از بيست‌وشش گفتار تشكيل شده كه هر يك از آنها، باب‌ها و مدخل‌هاى گوناگون و روشن‌گرى را دربر مى‌گيرد.
وضعيت كتاب
كتاب به كوشش دكتر حسن تاج‌بخش بر اساس پنج نسخه خطى تصحيح و منتشر شده است.محقق در مقدمه‌اى مفصل كه بر اين كتاب نگاشته به زندگى و آثار سيد اسماعيل جرجانى، كتاب الاغراض الطبيه و شيوه تصحيح آن اشاره مى‌نمايد.
همچنين درپايان جلد دوم فرهنگ‌نامه‌اى تدوين شده، تا مطالعه كتاب الاغراض الطبيه آسان‌تر شود. در اين فرهنگ نامهاى لاتين و انگليسى گياهان دارويى با مراجعه به مدارك و منابع معتبر و اصلى ضبط شده و براى ساير داروها و همچنين واژگان پزشكى اصلى كتاب معادل‌هاى انگليسى ارائه شده است.
پاورقى‌هاى كتاب بيشتر پيرامون اختلاف نسخ است و برخى از پاورقى‌ها هم مقايسه‌اى بين الاغراض الطبيه و ذخيره خوارزمشاهى است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب