كتاب الرجال

    از ویکی‌نور
    كتاب الرجال
    نام کتاب كتاب الرجال
    نام های دیگر کتاب
    پدیدآورندگان تقی‌الدین حلی، حسن بن علی(نويسنده)

    بحر العلوم، محمد صادق (محقق)

    زبان عربي
    کد کنگره ‏BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏ت‎‏7‎‏ر‎‏3
    موضوع حديث - علم الرجال

    صحابه

    محدثان - سرگذشتنامه

    ناشر الشريف الرضي
    مکان نشر ايران - قم
    سال نشر مجلد1: 1393ق ,
    کد اتوماسیون AUTOMATIONCODE18184AUTOMATIONCODE

    كتاب الرجال، اثر تقی‎الدین حسن بن علی بن داود حلی (متوفی بعد 707ق)، با تحقیق سید محمدصادق آل بحرالعلوم، کتابی است در علم رجال و معرفى راویان احادیث ائمه(ع) و بیان اعتبار و عدم اعتبار آن‎ها که به زبان عربی نوشته شده است.

    این اثر، از کتاب‎هاى رجالى معتبر شیعه در آغاز قرن هشتم هجرى بشمار مى‎آید و با توجه به نسخه‎ها و منابع معتبرى که در اختیار مؤلف این کتاب بوده، از ارزش و اعتبار خاصى برخوردار شده است[۱].

    ابن داود در مقدمه کتاب درباره انگیزه خود از نگارش مى‎فرماید: هنگامى که من به اصول فتاواى فقهى و فروع نظرى آن نگریستم و سعى بر نجات از تقلید و پیروى از فتاواى نقل‎شده نمودم، دیدم که راهى به‎جز بررسى روایات ائمه هدى(ع) نیست و آن‎هم ممکن نیست، مگر با استفاده صحیح از قواعد اصولى و توجه به نظریات اصحاب و فتاواى فرعى آن‎ها، تا بتوان راهى صحیح و موافق با حق را برگزید و مخالف آن را رها ساخت و این مهم امکان ندارد، مگر با شناخت علم رجال و تحقیق در احوال روات احادیث؛ لذا این مختصر را که حاوی گزیده کتاب رجال شیخ ابوجعفر و فهرست وی و تحقیقات کشی و نجاشی و... است، تصنیف نمودم[۲].

    شهید ثانى درباره این کتاب مى‎فرماید: «کتاب رجال ابن داود، از تألیفات مهم و از تحقیقات ارزشمند ایشان بشمار مى‎آید. وی در این کتاب، شیوه‎ای نو و ابتکاری را به کار گرفته که تا آن زمان میان اصحاب سابقه نداشته است. هرکس آن کتاب را مطالعه نماید بر ارزش و اعتبار و عظمت مؤلف آن آگاهى خواهد یافت»[۳].

    شیخ حر عاملى نیز در کتاب «أمل الآمل» درباره این کتاب مى‎فرماید: «ابن داود، تمام کتاب‎هاى رجالى قدما که به دستش رسیده را در کتاب آورده و مستند خود قرار داده است. ابن داود علاوه بر ترتیبى زیبا و تهذیبى جالب، مطالب آن کتاب‎ها را نیز آورده است[۴].

    ساختار

    کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب در دو بخش، سامان یافته است: بخش اول، در ممدوحین و رواتى که موثق و معتبر شناخته شده‎اند و بخش دوم، در رواتى که ضعیف و غیر معتبر شناخته شده‎اند.

    ابن داود در این کتاب، با شیوه‎اى نو و ابتکارى در ترتیب روات و بیان آدرس مستند خود به‎صورت رمز، مجموعه‎اى ارزشمند و گران‎بها را به وجود آورده است. وی تمام اسامى را به‎ترتیب حروف الفبا آورده و این ترتیب را تا آخر حروف هر اسمى رعایت کرده است. این شیوه تا آن زمان میان علما بى‎سابقه بوده و ابن داود اولین رجالى است که ترتیب کتاب رجال خود را به این شکل آورده است. وى در این کتاب فقط نام شخصیت‎هاى قبل از شیخ طوسى را آورده و کمتر به متأخرین از ایشان اشاره دارد»[۵].

    برخی از منابعی که وی در نگارش این اثر، به آنها استناد کرده است، عبارتند از:

    1. الرجال و الفهرست: نوشته شیخ طوسى؛
    2. رجال کشى: نوشته ابوعمرو محمد بن عمر بن عبد العزیز کشى؛
    3. رجال نجاشى: نوشته شیخ ابوالعباس احمد بن على بن احمد نجاشى؛
    4. رجال برقى: نوشته ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقى؛
    5. رجال ابن غضائرى: نوشته شیخ ابوالحسن احمد بن ابى‎عبدالله الحسین بن عبیدالله غضائرى؛.
    6. رجال عقیقى: نوشته شریف على بن احمد بن على بن محمد عقیقى؛
    7. رجال ابن عقده: نوشته شیخ ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمان بن زیاد، معروف به ابن عقده.
    8. رجال فضل بن شاذان: نوشته ابومحمد فضل بن شاذان نیشابورى؛
    9. رجال ابن عبدون: نوشته شیخ ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز، معروف به ابن عبدون[۶].

    گزارش محتوا

    در مقدمه محقق، زندگی‎نامه مفصلی از نویسنده، ارائه گردیده است[۷].

    در مقدمه نویسنده، به انگیزه نگارش و رموز استفاده‎شده در کتاب، اشاره شده است. نویسنده در این مقدمه، سند خود را به هریک از کتاب‎هاى رجالى که از آنها در کتاب استفاده کرده و به آنها استناد نموده است، آورده؛ تا به این طریق، نقل‎هاى کتاب، همه مستند و معتبر شود و بر اعتبار مطالب کتاب بیفزاید[۸].

    از جمله ویژگی‎های ارزشمند این اثر که به اعتبار آن افزوده، آن است که نویسنده، توثیق یا تضعیف خود را مستند به یکى از کتاب‎هاى رجالى معتبر کرده و براى کوتاه‎تر شدن جملات کتاب، بسیارى از کلمات را به‎صورت رمز آورده است که اینک به برخى از آن‎ها اشاره مى‎کنیم:

    1. رجال کشى: کش؛
    2. رجال نجاشى: جش؛
    3. رجال شیخ طوسى: جخ؛
    4. الفهرست: ست؛
    5. برقى: قى؛
    6. على بن احمد عقیقى: عق؛
    7. ابن عقده: قد؛
    8. فضل بن شاذان: فش؛
    9. ابن عبدون: عب؛
    10. غضائرى: غض؛
    11. محمد بن بابویه: یه؛
    12. ابن فضال: فض.

    وی براى هریک از ائمه(ع) نیز یک حرف از نام آنها را علامت قرار داده است[۹].

    ابن داود در پایان کتاب، 17 فصل و 9 تنبیه آورده و در آن‎ها، نکات بسیار سودمند و مفید رجالى را ذکر کرده است؛ مانند اسامى افرادى که واقفى، فطحى، زیدى، عامى، کیسانى، ناووسى، غلات، ضعیف، مضطرب، منکر، فاسد المذهب، جاعل حدیث، لعنت یا نفرین‎شده و یا مجهول بوده‎اند و افراد ثقه‎اى که از ضعفا نقل حدیث کرده‎اند را به‎صورت فهرست‎هاى جداگانه آورده و در پایان نیز، 35 کنیه از روات ضعیف را برشمرده است[۱۰].

    با تمام ارزش و اعتبار این کتاب، نقدهایی نیز بر آن شده است و برخی نیز به آن نقدها، پاسخ گفته‎اند که به برخی از آن‎ها، اشاره می‎شود:

    1. سید مصطفى تفرشى در کتاب «نقد الرجال» درباره این کتاب مى‎گوید:«کتاب رجال ابن داود از ترتیب خوبى برخوردار است، ولى غلط‎هاى فراوانى نیز در آن وجود دارد».
    2. مولى عبدالله شوشترى در شرح «تهذيب الأحكام» مى‎گوید: «کتاب ابن داود را من قابل اعتماد ندیدم؛ زیرا اشکالات فراوانى را در آن یافتم، مانند اشتباه در نقل سخن قدما و یا بررسى روات و یا تعیین آن‎ها و این نکته با کمى دقت در این کتاب آشکار مى‎شود».
    3. علامه محقق ابوالهدى کلباسى اصفهانى در کتاب «سماء المقال في تحقيق علم الرجال»، اشتباهات کتاب ابن داود را شمرده و مشخص نموده است[۱۱].

    شیخ حر عاملى در کتاب «أمل الآمل» مى‎گوید: «مراد از اشتباهات ابن داود، اعتراضات ایشان بر علامه حلى است». سید محسن امین در کتاب «أعيان الشيعة» مى‎گوید: «دلیل اشتباهات کتاب، رمزى بودن برخى کلمات است». صاحب ریاض مى‎فرماید: «دلیل اشتباهات کتاب، اختلاف نسخه و اشتباه نساخ بوده است». مولى ابوعلى حائرى در کتاب «منتهى المقال في الرجال» مى‎گوید: «احتمالا دلیل اشتباهات کتاب، بد خط بودن ابن داود بوده، ولى اعتراضات ایشان به علامه، اکثرا صحیح بوده است».

    اما صاحب رياض العلماء مى‎فرماید: «من خط ایشان را دیده‎ام؛ ایشان داراى خطى زیبا بوده‎اند» و شیخ عباس قمى مى‎فرماید: «خط ابن داود مانند نامش زیباست». محدث نورى مى‎فرماید: «خط ابن داود مانند نامش زیبا و خوب بوده است و اکثر اصحاب، با این کتاب مانند دیگر کتب رجالى برخورد کرده‎اند و آن را معتبر دانسته‎اند»[۱۲].

    نتیجه اینکه این دیدگاه بهتر به نظر مى‎رسد؛ زیرا با توجه به اعتبار و شهرت علمى مؤلف و دسترسى داشتن ایشان به بسیارى از منابع غنى رجالى، صحیح نیست که به دلیل برخى اشتباهات بخواهیم از این کتاب دست بکشیم و یا از امتیازات و ویژگی‎هاى آن محروم شویم و بهتر آن است که آن را در ردیف دیگر کتاب‎هاى رجالى بشمار آورده و در تحقیقات رجالى به آن هم مراجعه شود[۱۳].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده است.

    پاورقی‎ها توسط محقق نوشته شده و در آن‎ها، توضیحاتی پیرامون برخی از اعلام مذکور در متن، ارائه گردیده است.

    پانویس

    1. ر.ک: راسخون
    2. ر.ک: همان؛ مقدمه مؤلف، ص25
    3. ر.ک: راسخون
    4. ر.ک: همان
    5. ر.ک: همان
    6. ر.ک: همان؛ مقدمه مؤلف، ص25-26
    7. ر.ک: مقدمه محقق، 5-24
    8. ر.ک: راسخون؛ مقدمه نویسنده، ص25-28
    9. ر.ک: راسخون
    10. ر.ک: همان؛ متن کتاب، ص286-312
    11. ر.ک: راسخون
    12. ر.ک: همان
    13. ر.ک: همان

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. پایگاه اطلاع‎رسانی راسخون، برگرفته در 24 دی‎ماه 1390

    وابسته‌ها

    الرجال (حلی)

    پیوندها

    مطالعه كتاب الرجال در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور