گنجینه بهارستان (علوم قرآنی و روایی)
| نام کتاب | گنجینه بهارستان (علوم قرآنی و روایی) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | مجموعه 17 رساله در علوم قرآنی و روایی |
| پدیدآورندگان | جهرمي، مهدي (گردآورنده) |
| زبان | فارسي |
| کد کنگره | |
| موضوع | قرآن - علوم قرآنی |
| ناشر | مجلس شوراي اسلامي، کتابخانه موزه و مرکز اسناد
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1380ش , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE14077AUTOMATIONCODE |
گنجینه بهارستان مجموعه کتابهایی است که توسط چند نویسنده معاصر گردآوری شده و شامل موضوعات متنوعی از جمله علوم قرآن، علوم روایی، حکمت، فقه و اصول، اخلاق، ادبیات فارسی و عربی، تاریخ و جغرافیا و غیره است. این اثر نخستین دفتر از علوم قرآنی و روایی و سومین مجلد از مجموعه گنجینه بهارستان است که توسط سید مهدی جهرمی گردآوری شده است.
ساختار کتاب
این جلد، مشتمل بر یک مقدمه و هفده رساله است.
گزارش محتوا
در مقدمه کتاب مطالب ارزندهای در مورد ویژگیها و اهداف این مجموعه نوشتار ذکر شده است از جمله اینکه، این اثر در پی جمعآوری آثار و رسائلی است که: الف) از لحاظ کمی پس از تصحیح، حداکثر در حدود صد صفحه باشند؛ ب) رسالههایی آورده شده است که حداقل یک نسخه از آن از در کتابخانه مجلس موجود است؛ ج) چون هدف اصلی از این نوشتار بازخوانی و احیای رساله های موجود در کتابخانه مجلس است، اصراری بر بهره برداری از نسخ موجود در دیگر کتابخانه ها نیست؛ د) اولویت با در این مجموعه با رسائلی است که تا کنون به زیور طبع آراسته نشده است.
در جلد اول کتاب، هفده رساله جمعآوریشده است که در دو بخش عمده علوم قرآنى و علوم روایى مطالب را عرضه میکند. در بخش علوم قرآنى به ترتیب رسالههای زیر است:
- رسم القرآن: از کهنترین رسائل فارسى در زمینه رسمالخط قرآن که توسط ابوبکر بن احمد بن حسین بن مهران نیشابورى(295-381ق) تألیف گردیده و داراى اهمیت ویژهاى در زمینه کتابت قرآن هست. رساله حاضر، به تاریخ ۱۰۱۴ هجرى کتابت یافته است، از این رساله تحریرهاى متعددى به عربى یا به ترجمه فارسى در دست است. یکى از نسخههاى فارسى آن در مجموعه رسائل فارسى (دفتر چهارم) بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس تحت عنوان اختلافات هجاء قرآنى با مقدمهاى سودمند انتشار یافته است که در مواردى نه اندک، با نسخه کتابخانه مجلس اختلاف دارد[۱].
- سلك البيان: تألیف ملا محمدجعفر استرآبادى(1198-1263ق) معروف به شریعتمدار که در آن به بیان کلمات قرآنى که احتمال اشتباه در قرائت آنها وجود دارد پرداخته و به ترتیب سورههاى قرآن، بهتفصیل کلمات مزبور را بیان کرده است. ازآنجاکه در این مجموعه بنا بر اختصار است، سعى شده تا متنى ویراسته و در حد امکان نزدیک به متن مؤلف ارائه گردد و از تقدیم و تعلیق و تحلیل محتوا احتراز گردیده. تنها اندکى تغییر در رسمالخط رساله بهعملآمده تا براى خواننده امروزى نامأنوس نباشد. نادرستیها و ناهمگونیهای نسخه با حرف رمز «س» در پاورقیها مشخص شده است[۲].
- عمدة القاري: منظومهاى مختصر در علم تجوید که توسط مؤلفى ناشناخته به نام حافظ شرف به سال 703ق سروده شده؛ رساله داراى یک مقدمه و نه بخش است. در مقدمه به حمد و ثناى پروردگار، پیامبر اکرم(ص) یاران و پیروان ایشان مىپردازد و در پى این مقدمه بخشهای نه گانه باب المد، باب الادغام، باب النون الساکنه و التنوین، باب احکام الراات، باب احکام اللامات، باب احکام الوقف، در بیان مخارج، در بیان وقف و بیان وقف کفر مىآید[۳].
- تحفة الحفاظ: منظومهاى مفصلتر از رساله پیشین، تألیف نصرة بن عمر ملقب به سکندر، از دانشمندان قرن نهم هجرى که با نظمى دلنشین خلاصهاى از همه احکام تجویدى را از شش کتاب دیگر برگزیده است. موضوعات مطروحه در این منظومه، اگرچه نسبت به کتب دیگرى که در علم تجوید نوشته شده، از جامعیت کافى برخوردار نیست، اما ناظم تلاش نموده است تا مطالب مهم علم تجوید را با گزینش از شش کتاب دیگر براى مبتدیان در این علم گرد آورد. مهمترین موضوعات طرح شده در این منظومه عبارتند از: تعریف تجوید، مخارج حروف، مد، نون ساکن، تنوین، قلب، اظهار، ادغام، اخفا، تاء تأنیث، تفخیم و ترقیق را، تلفظ واژه الله، وقف، اشمام، روم، تکبیر، اسامى و مولد قرا، شمار آیات و حروف هجا[۴].
- مرادیه: این رساله نیز در علم تجوید به نگارش درآمده و مؤلف ناشناس آن در سده دهم هجرى مىزیسته است[۵].
- تفسیر آیة الکرسى: به دلیل اهمیت و عمق معنایى این آیه شریفه، دانشمندان مسلمان بسیارى به تفسیر آن همت گماشتهاند. از آن جمله شمسالدین خفرى متکلم، حکیم، منجم و فقیه بلندپایه عصر صفوى، در این رساله که به زبان عربى نگارش یافته، به گفته خود به بیان بعضى از لطایف سید آیات، یعنى آیة الکرسى، پرداخته و در پایان خواصى را نیز براى آن ذکر کرده است[۶].
- عروة الوثقى: شرحى دیگر بر آیة الکرسى از فرزند صدرالمتألهین شیرازى (م 1070ق) این شرح به زبان فارسى و در سه نمایش سامان یافته: 1) تشخیص دینى که اکراه نباشد.2) تحقیق معنى طاغوت و کفر بدان و 3) تبیین مراد از عروة الوثقى. در نمایش سوم، بهتفصیل مصادیق عروة الوثقى را که امیرالمؤمنین(ع) و فرزندان گرامى آن حضرت هستند، با تمسک به آیات و روایات بیان نموده[۷].
- فضیلت سوره توحید: نگاشته میرداماد(969-1040ق) دانشمند برجسته عصر صفوى که علیرغم ایجاز و اختصار، با استناد به جوامع روایى شیعه و تفسیر کبیر امام فخر رازى فضیلت سوره توحید را بیان کرده و به توجیه و تفسیر آن دسته از روایات که حضرت على(ع) را به سوره توحید تشبیه کردهاند، پرداخته است. نگارنده در این رساله به آثار شیخ صدوق همچون: التوحيد، الأمالي، عيون أخبار الرضا علیهالسلام و دایرةالمعارف روایى الکافى نوشته ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینى و التفسير الكبير امام فخر رازى و دو اثر مهم خود یعنى شرح تقدمة تقويم الإيمان و تقويم الإيمان استناد کرده است[۸].
و در بخش علوم روایى به ترتیب:
- شرح حدیث كنت كنزاً مخفياً: این شرح که بهاشتباه از صدرالمتألهین یا شیخ بهایى و یا علاءالدوله سمنانى دانسته شده، از رسائل شیخ اشراق محیالدین عربى(638ق) است که در پاسخ به اشکالى بر مضمون آن، تألیف نموده. ابن عربى در این رساله چهار جواب به اشکال مزبور ارائه کرده است[۹].
- صحيفة المحبة: در مجموعه میراث مکتوب اسلامى، چهل حدیثهاى فراوانى به چشم مىآید. این رساله ترجمه منظوم چهل حدیثى است که توسط سائل کاشانى (م 940ق) سروده شده. ناظم هر حدیث را در قالب دو بیت به زیبایى بیان کرده است[۱۰].
- ستين عادلى: عادل بن على بن عادل(م قرن 10ق) که از عالمان و شاعران گمنام عهد صفوى است، در این رساله شصت حدیث نبوى را با بیانى ساده و روان در قالب یک یا دو بیت فارسى به نظم کشیده. این رساله پیشازاین در مجموعه میراث حدیث شیعه به چاپ رسیده، اما عدم بهرهمندى مصحح محترم آن از نسخه مجلس شوراى اسلامى و نیز برخى کاستیها در تحقیق و تصحیح، چاپ مجدد آن را ضرورى نمود[۱۱].
- الأربعون: علامه محمدباقر مجلسى(1037-1110ق) در میان خیل آثار گرانبهای بجاى مانده از خویش، چهل حدیثى نیز به یادگار نهاده است. احادیث منقول در این اثر که به زبان فارسى تألیف شده، جملگى از پیامبر اکرم (ص) و پیرامون خواص اوراد و اذکار است[۱۲].
- الدر المكنون: مجموعهاى از 283 حدیث کوتاه منقول از امیرالمؤمنین(ع) که در ابوابى به ترتیب حروف الفبا توسط امین الاسلام فضل بن حسن طبرسى(م 548ق) صاحب مجمعالبیان گردآورده شده است[۱۳].
- سلوة الشيعة: گردآوری اشعار منسوب به امیرالمؤمنین(ع) پیشینهاى دیرینه در میان مسلمانان، اعم از شیعى و سنى، دارد. ابوالحسن على بن احمد فنجگردى(م 513ق) نیز رساله حاضر را که کهنترین مجموعه اشعار منسوب به حضرت است که به دست ما رسیده، با گزینش 64 قطعه از اشعار منسوب فراهم آورده. این رساله که شیفتگان فراوانى از اهل تحقیق چشمانتظار نشر آن بودهاند در مواردى با دو چاپ موجود دیوان منسوب به حضرت على (ع) نیز مورد مقایسه قرار گرفته است[۱۴].
- فضل الصلوات: فضیلت صلوات بر پیامبر گرامى اسلام و اهلبیت وى مورد اتفاق فرق مختلف اسلام بوده و از دیرباز تا امروز کتابها و رسائلى در این زمینه به رشته تحریر درآمده. رساله حاضر نیز یکى از آثار مختصر اما ارزشمند در این زمینه است. واعظ سبزوارى که روضة الشهداء و جواهر التفسیر از معروفترین آثار وى است، در این رساله که منتخبى از کتاب تحفة الصلوات خود اوست، به بیان فضیلت و فوائد و آداب و کیفیت صلوات بر پیامبر و اهلبیت وى پرداخته است[۱۵].
- ضوابط الأسماء و اللواحق: شیخ فخرالدین طریحى(م 1085ق) در این رساله مختصر به بیان کنیهها و القاب پیامبر و امامان (ع) و اصحاب و راویان و سپس فرق شیعه و بیانى در علت وقوع اشتباهاتى در اسناد احادیث را مىآورد[۱۶].
- أدعیه میریه: حسن ختام این مجموعه، رسالهاى دیگر از میرداماد(م 1040ق) است، مشتمل بر دعاهاى منقول از خط میر که با مقدمه مصحح محترم آقاى على اوجبى، آغاز شده است[۱۷].
وضعیت کتاب
در ابتدای کتاب فهرست محتویات و در انتهای آن فهارس فنی ذکر شده است.
در پاورقیها توضیح برخی از عبارتها، اختلاف نسخ و آدرس مطالب ذکر شده است.
رساله «رسم القرآن» توسط ابوالقاسم امامی، «سلك البيان» توسط سید مهدی جهرمی، «عمدة القاري» توسط محمد شیرینکار، «تحفة الحفاظ» و «مردیه» و «فضل الصلوات» توسط سید محمد یوسفی، «تفسير آیة الكرسی» و «عروة الوثقی» و «ادعیه میریه» توسط علی اوجبی، «شرح حدیث كنت كنزاً مخفياً» توسط فاطمه فنا، «صحيفة المحبة» و «سلوة الشيعة» توسط جویا جهانبخش، «ستين عادلی» توسط عبدالحسین مهدوی، «الأربعون» توسط محمود نظری، «الدر المكنون» و «ضوابط الأسماء و اللواحق» توسط بشیر جزایری مورد تحقیق قرار گرفته است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.