ايضاح المقاصد من حكمة عين القواعد
| نام کتاب | ايضاح المقاصد من حكمة عين القواعد |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | شرح حکمة العين |
| پدیدآورندگان | علامه حلي، حسن بن يوسف (نويسنده)
منزوي، علي نقي (مصحح) کاتبي قزويني، علي بن عمر (نويسنده) مشکوه، محمد (به کوشش) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BBR 832 /ع9036 |
| موضوع | فلسفه اسلامي - متون قديمي تا قرن 14
کاتبي قزويني، علي بن عمر، 600 - 675ق. عين القواعد - نقد و تفسير |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1337ش , 1959م , 1378ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE13544AUTOMATIONCODE |
ايضاح المقاصد من حكمة عين القواعد، شرح عربی جمالالدين حسن بن يوسـف بـن عـلى بن مطهر، مشهور به علامه حلّى(متوفی 726ق) بر «حكمة العين» نجمالدين على كاتبى قزوينى(600-675ق)، معروف به «كاتبى» و «دبيران»، از حكيمان و عالمان بزرگ قرن هفتم هجرى است. کتاب به کوشش سید محمد مشکوة (متوفی 1400ق) و با مقدمه فارسی، پاورقی و تصحیح علینقی منزوی (متوفی 1431ق) منتشر شده است.
مصحح در ابتدای کتاب با اشاره به منحصربهفرد بودن نسخه اثر، به نقل از استاد خویش، کتاب را این چنین معرفی میکند: «این کتاب اگرچه فلسفه اشراق نیست اما کلام محض نیز نمیباشد. علامه در این کتاب فلسفه مشاء را با شم کلامی بیان کرده است»[۱].
بر کتاب حكمة العين شروح مختلفی نوشته شده و کاتبی قزوینی اولین کسى که بر کتاب حكمة العين شـرح نـوشته است. وى شرح خود را «بحر الفوائد في شرح عين القواعد» نام نـهاده اسـت. ناگفته نماند که حكمة العين -شامل طبیعیات و الهیات- یکى از دو بخش کتاب عین القواعد است. بـخش دیگـر آن در زمینه منطق موسوم به منطق العین مىباشد. البته بعدها بهاشتباه بحر الفوائد را تـنها شـرحى بـر قسمت منطق معرفى کردهاند. علامه، حكمة العين را به همان سیاق و روش کشف المراد که در شرح تجريد الإعتقاد خواجه طـوسى نـوشته، شـرح کرده است[۲]. شیوه عـلامه در شـرح تجرید بدینصورت است که سخن خواجه را با کلمه «قال:...» ذکر کرده و سپس بـا آوردن کـلمه «أقول:...» شرح خود را بر آن سـخن نـگاشته است و در هر جا کـه لازم بـوده، به تاریخچه موضوع موردبحث نیز اشاره کرده است. همین کار باعث شده که کشف المراد علاوه بر بیان مـقصود تـجرید، کلیات مباحث علم کلام را نیز دربـرداشته بـاشد[۳]. در مقدمه سی صفحهای ابتدای کتاب که به زبان فارسی نوشته شده اطلاعات ارزشمندی در رابطه با متن و شرح ارائه شده که عناوین این مطالب به ترتیب عبارتند از:
- اندکى در شناسایی نگارنده متن کتاب؛ دبیران کاتبى قزوینى و آثار وی.
- شناسایی شارح؛ علامه حلى و کتب فلسفى وى.
- کارهایی که درباره کتاب «حکمة العین» کاتبى انجام شده است.
- شناسایی این نسخه و نسخههایی که در تصحیح آن مورد استفاده قرار گرفته است.
شارح در مقدمه کتاب، اثرش را چنین معرفی میکند: «این کتاب ایضاح المقاصد فی شرح حکمة عین القواعد است که در آن مباحثی که شیخ معظم نجمالدین علی بن عمر کاتبی قزوینی بهطور خلاصه گردآورده را شرح کردهام». وی تبیین مسائل، توضیح وجوه دلایل، اشاره کوتاه به ایرادات و اشکالات وارد بر آن را فعالیت خود در این شرح دانسته است[۴].
علامه در کتاب حاضر به وسعت اطلاع خویش در فلسفه میبالد، چنانکه در صفحه 275 گوید: «و هكذا يجب أن يحقق» و به کتب عقلى خود (در ص 133) و به کتب کلامى خود (در ص 22) حوالت میدهد؛ و مکرر به استاد خویش؛ کاتبى مؤلف اصل حمله کرده است، چنانکه (در ص 50) او را از اتباع فخر رازى که «لا یحققون شيئا» شمرده است. همچنین (در ص 165) به تناقضگویی کاتبى اشارت کرده؛ که در ص 55 وحدت را امرى وجودى شمرده و در ص 165 به آن اعتراض کرده است[۵].
منزوی در بخش دیگری از پیشگفتار کتاب به برخی دیدگاههای شارح اشاره کرده است:
- هنگامیکه میان خواجه طوسى و ابنسینا درباره تعریف «ملک» اختلاف است، علامه طرف استاد خویش، خواجه را گرفته، ابنسینا را رد میکند.
- هنگام شمارش مقولات عرضى قول، به چهار بودن را: حرکت، نسبت، کم، کیف، میپذیرد.
- درباره حرکت در اجناس عالیه، حرکت در جوهر را مىپذیرد و دلیل امتناع حرکت جوهرى را رد میکند.
- کاتبى متکلمان را در قول بجزء لا یتجزى رد کرده و علامه، کاتبى و ابنسینا را به طرفدارى از متکلمان رد میکند.
- کاتبى ابنسینا را در قول به سکون در میان دو حرکت (رفتن به بالا و بازگشت به پائین) رد میکند و علامه ابنسینا را تأیید کرده است[۶].
فهرست مطالب و همچنین فهارس همگانی به ترتیب الفبا، نامها و بخشها در انتهای اثر ذکر شده است. اختلاف نسخهها و برخی توضیحات و ارجاعات در پاورقیهای کتاب ذکر شده است. همچنین بهخوبی پرده از برخی ابهامات برداشته است؛ بهعنوانمثال در این کتاب همهجا کلمه «اوائل» به جاى «فلاسفه» بکار رفته و مؤلف در برابر آن «متکلمین» را به کار برده است[۷].
پانویس
منابع مقاله
پیشگفتار و متن کتاب.
- حیدری یساولی، علی، «حاشیه شرح حکمة العین؛ میرزا حبیبالله باغنوی شیرازی»، پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز): میراث شهاب، بهار و تابستان 1385، شماره 43، صفحه 48 تا 71؛ به آدرس اینترنتی:
- خالقیان، فضلالله، «از علامهی حلی تا ابوالحسن شعرانی: مقایسهای بین شروح تجرید الاعتقاد»، پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز): رشد آموزش قرآن و معارف اسلامی، بهار 1389، شماره 76، صفحه 24 تا 28؛ به آدرس اینترنتی:
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/821699