قانون التأويل

(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)

معرفی اجمالی

قانون التأويل تألیف محمد بن عبدالله بن عربی معافری اشبیلی (متوفی 543ق) عالم اشعری مذهب، از جمله آثار در زمینه علوم قرآنی با موضوع تأویل آیات قرآن کریم است. کتاب با مقدمه و تحقیق محمد سلیمانی منتشر شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر سه مقدمه، یک مدخل تحقیقی (در رابطه با اثر و شیوه تحقیقی آن) و عناوین متعددی است که تحت عنوان «ذکر» مطرح شده‎اند.

گزارش محتوا

کتاب با مقدمه سلیمان دنیا آغاز شده است. وی در این مقدمه، پس از تجلیل از نویسنده و اثرش، نیاز امروز به احیا آثار گذشتگان که صفحات مجد و نشانه‎های برتری هستند را گوشزد کرده است. سپس کتاب قانون التأویل را از کتب برگزیده ارزشمندی دانسته که از بیانی استوار برخوردار است و انسان را به تعجب وامی‎دارد. او معتقد است که طالب علم هرگاه از موازین ثابت و قوانین صحیح این اثر غافل شود از قبح تقصیر و سوء تأویل در امان نخواهد بود [۱]. ‎


سید سابق نیز بر این اثر مقدمه دیگری نوشته و پس از اشاره‎ای گذرا به دیگر آثار نویسنده، قانون التأویل را از مهم‎ترین آثار وی دانسته که قواعدی روشمند به طلاب علوم شرعی ارائه می‎دهد. به اعتقاد او این اثر از گنجینه‎های نسخ خطی است که توسط محمد سلیمانی مورد تحقیق و تعلیق قرار گرفته است[۲]. ‎

محقق اثر در مقدمه‎اش ابوبکر بن عربی را فقیه، محدث، مفسر، ادیب، مورخ، محقق و در آخر متکلمی دانسته که منابع اصلی علم کلام را مطالعه کرده و نظرات محققانه مستقلی را با هدف کشف حقیقت مطرح کرده است. هدف او رد اباطیلی بوده که بر بسیاری از مباحث گذشتگان سیطره یافته و اختیار آرای پخته‎ای بوده که تعارضی با حقائق اسلام نداشته باشد[۳]. ‎

کتاب در تاریخ 533ق تألیف شده است. با نگاهی به مباحث کتاب متوجه پراکندگی مباحث آن در علوم مختلف می‎شویم لذا همان‎گونه که محقق اثر نوشته کتاب قانون التأویل را نمی‎توان به یکی از علوم اسلامی به وجه روشنی نسبت داد؛ بلکه این اثر خلاصه علوم اسلامی به‎طور عام است. این کتاب در نوع خود یگانه و جامع فواید و مسائل پراکنده و هدف‎های مختلفی است[۴]. ‎

محقق در انتهای مدخل به شیوه تحقیقی خود در این کتاب اشاره کرده است: تحقیق با استفاده از چهار نسخه خطی، اشاره به شماره آیات و سوره‎ها، استخراج آیات و اخبار، معرفی اعلام ذکر شده در کتاب، معرفی اماکن، تصحیح بسیاری از خطاهای نحوی و اشتباهات واضح نسخ، تحقیق مسائل علمی با بیان منابع مورد اعتماد و بیان آرای علمای سلف[۵]. ‎

نویسنده در ابتدای مباحث کتاب به آغاز فراگیری علوم و اینکه این علوم در طی چند سال آموخته، اشاره کرده است. او در ادامه تحصیلاتش از سه استاد در زمینه قرائت قرآن، علوم عربی و ریاضی استفاده می‎کند و در این رابطه به‎تفصیل به نام آثاری که در هر علم استفاده کرده اشاره می‎کند[۶]. ‎ اشبیلی سپس به شرح سفر خود به‎قصد فراگیری علم می‎پردازد. او در آغاز گزارش سفرش حکایت جالبی را نقل می‎کند که سبب آغاز سفر علمی او بوده است. روزی در محضر تعدادی از معلمین بوده است که دلالی بر آن‎ها وارد می‎شود و بند از بسته کتبی که به همراه داشته می‎گشاید. بسته دلال مشتمل بر کتب علاء‎الدوله احمد بن محمد سمنانی (متوفی444ق) عالم بزرگ اشعری بوده است. اساتید اشبیلی همه از اهمیت این کتب سخن می‎گویند. او از این واقعه و از این‎که دانشمندان سرزمینش این مباحث را به‎درستی نمی‎فهمند بسیار ناراحت شده و با خود قرار می‎گذارد که خود به این مقامات نائل شود و... [۷]. ‎ سپس به‎تفصیل سفرش را به مصر، اندلس و عراق با ذکر جزئیات شرح می‎دهد.

او با دیدگاهی عرفانی «معرفت الله» را هدف از سفر به مناطق مختلف جهان و مطالعات شبانه‎روزی و دیدارش با دانشمندان دانسته و چنین استدلال می‎آورد: نگاه ما به عالم ازاین‎جهت نیست که جهان از ساختی متقن یا منظره‎ای زیبا یا نفعی فراگیر و یا جرمی بزرگ برخوردار است بلکه ازاین‎جهت است که مخلوق پروردگار است. همان‎گونه که توجه ما به نبی(ص) نه ازاین‎جهت است که آدمی یا قرشی و یا از چهره‎ای زیبا برخوردار است بلکه ازاین‎جهت است که او رسول‎الله است[۸].

حقیقت مثل‎های قرآن، اولین باب در موضوع تأویل است که نویسنده به آن پرداخته است. او پیش از ذکر معنای مثل، امثال قرآن را قانونی برای شناخت مستقیم معرفی کرده و چنین توضیح می‎دهد: خداوند سبحان اگر بخواهد می‎تواند برای بندگان تجلی کند تا این‎که حقیقت ذاتش را بدانند، اما از ایشان پنهان داشته و خود را با ادله به ایشان شناخته است. در رابطه با ادله هم اگر می‎خواست تنها یک دلیل می‎آورد تا آفریده‎ها از یک راه به علم برسند اما به حکمت خود ادله را آشکار و مخفی قرار داد تا مؤمنین در درجات و جاهلین در درکات مختلف قرار بگیرند تا گروهی به هدایت و نجات و گروه دیگر به گمراهی و هلاکت برسند[۹].

از دیگر مباحث مطرح شده در کتاب تأویل حروف مقطعه است. برای این حروف بیش از بیست قول ذکر شده است. هیچ‎کس به‎جز رسول‎الله(ص) ادعای فهم این حروف را نداشته است. وی در انتها بهترین قول را این می‎داند که آیات و کلمات قرآن از همین حروف ساخته شده و عرب هیچ‎گاه نخواهد توانست کتابی همانند قرآن بیاورد[۱۰].

نویسنده گاه به رد فلاسفه پرداخته و این‎که عده‎ای خواسته‎اند با تلفیق شرع و فلسفه ادعا کنند که آن‎ها با هم سازگار و هماهنگ هستند و کلام نبی با کلام فیلسوف از یک منبع خارج می‎شوند را سخنی باطل دانسته که از عقول ناقص بر خواسته است[۱۱].

وضعیت کتاب

فهارس آیات، احادیث و آثار، اعلام، قبایل و فرق و طوایف و جماعات، اماکن و بلدان، کتب ذکر شده در متن، برخی اصطلاحات کلامی، مصادر و مراجع و فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. پاورقی‎های کتاب مشتمل بر دو بخش است: در بخش اول اختلاف نسخ ذکر شده است. در ذیل آن نیز معرفی برخی اعلام و اماکن و توضیحات مفیدی به قلم محقق اثر ارائه شده است.

پانویس

  1. ر.ک: مقدمه سلیمان دنیا، ص 9-7
  2. ر.ک: مقدمه سید سابق، ص16-15
  3. ر.ک: مقدمه محقق، ص18
  4. ر.ک: مدخل کتاب، ص27
  5. ر.ک: همان، ص42-41
  6. ر.ک: متن کتاب، ص73-69
  7. ر.ک: همان، ص77-76
  8. ر.ک: همان، ص117
  9. ر.ک: همان، ص141
  10. ر.ک: همان، ص209-208
  11. ر.ک: همان، ص353

منابع مقاله

  1. مقدمه و متن کتاب.