كنز المسائل في شرح أربع رسائل

معرفی اجمالی

كنز المسائل في شرح أربع رسائل، گردآوری، ترجمه و تألیف چهار رساله توسط ضیاءالدین دری اصفهانی (1293-1375ق) است. این چهار رساله عبارتند از: «شرح فصوص فارابی در حکمت متعالیه»، «رساله در بیان حدوث زلزله و فلسفه آن» و «ترجمه رساله عمر خیام در خصوص خیر و شر» و «رساله در اصطلاحات فلسفه». ضیاءالدین اصفهانی، رساله اول را شرح و ترجمه نموده، رساله سوم را ترجمه و رساله دوم و چهارم را تألیف کرده است.

ساختار

در ابتدای هرکدام از رسائل، مقدمه‎ای توسط ضیاءالدین دری اصفهانی نوشته شده است.

نویسنده در رساله چهارم، طی هجده باب به ترتیب حروف الفبا، اصطلاحات علم فلسفه را شرح داده است.

گزارش محتوا

رساله اول: شرح فصوص فارابی در حکمت متعالیه

شارح، ابتدای این رساله را به زندگی‎نامه فارابی (260-339ق) اختصاص داده است. ایشان، از حکایت جعلی ملاقات صاحب بن عباد و فارابی سخن به میان آورده و دلایلی بر کذب بودن این حکایت مطرح نموده است. ایشان در ادامه به آثار فارابی اشاره کرده است.

شارح، انگیزه خود را درباره ترجمه و شرح این رساله چنین توضیح می‎دهد: چون آن مخدرات سراپرده حقیقت و آن فرائد لئالی ناسفته بحار معرفت و طریقت در خیام احتجاب الفاظ، مستور و در زیر نقاب کلمات و عبارات، مقصور و پوشیده بود و بر غالب شائقین به حکمت و تشنگان شراب حقیقت، واضح و هویدا نبود، لذا این‎جانب با قلت بضاعت بر خود مخمر نموده و کمر همت را استوار بسته و در بیان معضلات و عویصات او رنج و زحمت را بر خود هموار نموده و آن مطالب عالیه را از قالب الفاظ عربی خارج کرده و به الفاظ فارسی که سهل التناول است درآورده و در توضیح عبارات و تشریح مشکلات و معضلات تا آن مقدار که درخور این رساله بود، جهد وافی مبذول داشته‎ام.

عادت ایشان در این شرح چینن است که بدون اشاره به متن عربی فصوص، تمام 65 فص را ترجمه و شرح نموده است. هرچند در برخی از موارد، بخشی جزئی و کوچک از متن یک فص را آورده، سپس توضیحاتی را درباره آن متن ارائه داده است.

ضیاءالدین دری اصفهانی برای فصوص ابتدایی، عنوانی را ذکر نکرده و فقط به شماره آن در پرانتر اشاره کرده است. در ادامه شیوه او تغییر کرده و از فص یازدهم، به‎ عنوان و موضوع آن فص اشاره کرده، سپس به شرح و توضیحاتی درباره آن می‎پردازد. ایشان، گاه یک فص را مقدمه‎ای بر فص دیگر می‎داند و یا برای توضیح هرکدام از فصوص، مقدماتی را ذکر می‎کند.

ایشان در فص ششم چنین می‎گوید: این فص، مقدمه است برای فص هفتم. برای توضیح این فص ما محتاجیم به یک مقدمه مختصری و آن مقدمه آن است که می‎گوییم مفهومات کلیه که برای آن‎ها افراد ذهنی و یا خارجی است، بر پنچ قسم می‎باشند: جنس، فصل، نوع، عرض خاص و عرض عام. سپس به توضیح هرکدام از موارد فوق با ذکر مثال‎هایی می‎پردازد.

شارح، این شرح و ترجمه را در سوم اردیبهشت 1327ش، به پایان برده است.

رساله دوم: رساله در بیان حدوث زلزله و فلسفه آن

نویسنده در این رساله پاسخگو به دو سؤال است:

1. زلزله چگونه ایجاد می‎شود؟
2. حکما می‎گویند: آنچه موجود است، خیر است و شرور امر عدمی می‎باشند؛ این چگونه است درحالی‎که زلزله جمع کثیر اطفال معصوم و مردمان بی‎گناه را به هلاکت می‎رساند؟! چرا خداوند راضی می‎شود و از وقوع آن جلوگیری نمی‎کند؟

نویسنده برای جواب دادن به سؤال اول از چهار مقدمه استفاده می‎کند و در پایان می‎گوید: ممکن است حدوث زلزله به جهت آن است که در اعماق زمین مجاری زیادی برای آب‎هایی که در آن‎ها جاری است، گودال‎های بزرگ و عمیقی پدید آمده باشد و باطن زمین را سست و رخو ساخته؛ به‎طوری‎که باعث می‎شود که قطعات بزرگ از زمین جدا می‎گردد و در آن گودال‎ها ریزش می‎کند....

بعد از پاسخ به سؤال اول، به سؤال دوم چنین پاسخ می‎دهد: این آب‎هایی که باعث حفره‎های بزرگ در زمین و نیز سستی آن شده است، دارای فواید بی‎شماری است که انسان و حیوان با آن زندگی و تولیدمثل می‎کنند و انسان‎ها خدا را پرستش و عبادت می‎کنند؛ پس این آب‎ها خیر محض هستند و هیچ شری در آن‎ها نیست. حال اگر پس از سال‎های عدیده در گوشه‎ای از زمین زلزله‎ای واقع شود و عده قلیلی از انسان‎ها و حیوانات به هلاکت رسند، در جنب این‎همه خیرات و عطاهای بی‎شمار هیچ است و قابل‎مقایسه نیست.

رساله سوم: ترجمه رساله عمر خیام در خصوص خیر و شر

این رساله، ترجمه سؤال ابونصر محمد بن عبدالرحیم نسوی و جواب عمر بن ابراهیم خیام توسط ضیاءالدین دری اصفهانی است.

سؤال مطرح‎شده چنین است که: «این همه شرور و مضاداتی که در این عالم واقع شده و می‎شود آیا ممکن‎الوجودند یا واجب‎الوجود. مسلم است که واجب‎الوجود نیستند؛ زیرا با ادله توحید ثابت و مبرهن شده است که واجب‎الوجود یکی است؛ پس ناچار ممکن‎الوجود می‎باشند و این مسئله هم مسلم است که هیچ ممکن‎الوجودی نمی‎تواند بدون سبب و علتی موجود شود، مگر اینکه به واجب‎الوجود ختم شود؛ بنابراین لازم می‎آید که واجب‎الوجود، علت و سبب پدید آمدن شرور و مضادت و فساد در عالم باشد».

عمر خیام برای پاسخ به این سؤال، سه مقدمه را آورده است، سپس می‎گوید: اکنون‎که این مقدمات را دانستی، پی می‎بری به اینکه اگر تضاد و تنافی در موجودات ممکنه مشاهده شود، به‎واسطه جعل جاعل نیست؛ بلکه به جهت آن است که هرگاه آن موجود یافت شد تضاد بالضروره موجود خواهد شد و چون تضاد موجود شد، عدم بالضروره موجود می‎گردد و وقتی‎که عدم موجود شد بالضروره شر هم موجود می‎شود.

مترجم بعد از ذکر پاسخ عمر خیام، پاسخ ابن ‎سینا را نیز در این‎باره متذکر می‎شود، سپس می‎گوید: این نظام فعلی که در عالم وجود، موجود است، بهترین و کامل‎ترین نظام است؛ برای آنکه اگر کسی بگوید این نظام حسن نیست، در جواب او باید بگوییم: اگر نظامی بهتر و کامل‎تر از این بود آیا خدا می‎دانست و یا نمی‎دانست؟ اگر بگوید نمی‎دانست که قائل به جهل خدا شده است و اگر بگوید می‎دانست، این هم دو صورت دارد: به این صورت که وقتی‎که می‎دانست نظامی احسن از این نظام فعلی است و ایجاد نفرمود، یا می‎توانست و نکرد و یا نمی‎توانست. اگر بگوید می‎توانست و نکرد، بخل در خدا لازم می‎آید و اگر بگوید نمی‎توانست، عجز خدا لازم می‎آید. پس نسبت جهل دادن به خدا در صورت اول و نسبت بخل و عجز در دو فرض اخیر مسلماً کفر است؛ پس هرکس بگوید این نظام و روش در این عالم بد است من آن شخص را به این بیانی که گفتم کافر می‎دانم.

رساله چهارم: رساله در اصطلاحات فلسفه

در این رساله اصطلاحات علم فلسفه توضیح داده شده است. بدین‎سان که برای سهولت فهم و حفظ مطالب به ترتیب حروف تهجی نگاشته شده است؛ لکن در پاره‎ای از مواضع و در برخی از مواد چون لغات با یکدیگر پیوستگی دارند و به هم مربوط هستند، برای آنکه رشته سخن گسیخته نگردد و برای طلب‎کننده حیرت دست ندهد، ناچار بقیه آن در ذیل همان حرف نخست نگاشته و تفسیر شده است؛ بنابراین واژگانی چون علت و معلول و اقسام آن، قوه و فعل، حدوث و قدم، جواهر و اعراض به دنبال یکدیگر آمده‎اند.

نویسنده در توضیح واژگان، گاه اختلاف بین متکلمان و حکما را یادآور شده است؛ مثلاً ایشان در ذیل حرف «ز» واژه زمان را مورد بررسی قرار داده و نوشته: زمان، در نزد متکلمان عبارت است از یک امر متجدد معلومی که معین می‎شود به‎واسطه او یک امر متجدد موهومی؛ مثلاً هرگاه کسی بگوید من اول طلوع آفتاب نزد تو می‎آیم. طلوع آفتاب امر متجدد معلوم است؛ لکن آمدن آن شخص یک امر موهومی است و وقتی‎که مقارن شود این امر موهوم با آن امر متجدد معلوم، برطرف می‎گردد آن ابهامی که در امر موهوم موجود بوده است. اما زمان نزد حکما عبارت است از مقدار حرکت فلک اعظم و آن‎ یک امر متصل غیر قاری است و اجزاء زمان بر سبیل اجتماع با هم موجود نمی‎شوند... میان حکما هم در خصوص زمان اختلاف است؛ بعضی اصلاً منکر وجود او می‎باشند و بعضی دیگر مثبت وجود او. در میان مثبتین هم اختلاف است که آیا زمان، جوهر است و یا عرض و اگر جوهر باشد آیا جوهر مجرد است، مانند عقول و نفوس و یا جوهر مادی است، مانند هیولا و صورت.

این رساله در دوم بهمن 1329، مهر خاتمه بر آن زده شده است.

وضعیت کتاب

کتاب، خالی از پاورقی است. فهرست محتویات در ابتدای کتاب آمده است. در پایان رساله اول و دوم، استدراکی به‎منظور تکمیل مباحث آن رساله آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.