بدائع الملح (نوهای نمکین)

بدائع الملح (نوهاي نمکين)
پدیدآوران	خوارزمي، قاسم بن حسين (نويسنده) اوليايي، مصطفی (مصحح) خوارزمي، موفق بن ظاهر (مترجم)
عنوان‌های دیگر	بدايع الملح. فارسی - عربي
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1382ش
شابک	‎964-6781-60-8
موضوع	1.شعر عربي - مجموعه ها - ترجمه شده به فارسی 2.شعر عربي - مجموعه‌ها 3.نويسندگان اسلامی - سرگذشت نامه
زبان	فارسی عربی
کد کنگره	‏PJA‎‏ ‎‏2578‎‏ ‎‏/‎‏خ‎‏9‎‏ب‎‏4

بدائع الملح (نوهای نمکین) ، تألیف ابومحمد مجدالدین قاسم بن حسین بن محمد طرائفی خوارزمی، معروف به صدرالافاضل (555-617ق) است. نویسنده در این اثر، مجموعه‌ای از اشعار سرایندگان نامدار - بیشتر ایرانی و از اهالی خراسان و خوارزم - و اقوال و حکایات عربی را گردآورده و در دوازده باب، تنظیم شده است. این کتاب، یکی از بزرگ‌ترین آثار ادبی است که هم از نظر زبان و ادبیات عرب و هم از جهت زبان و ادبیات فارسی، دارای اهمیت و ارزش فراوانی است.

زبان کتاب

اصل کتاب به زبان عربی بوده و ادیبی‌ به‌ نام موفق بن ظاهر بن خوارزمی (در سال 935ق) آن را، ضمن حفظ متن عربی،‌ به‌ فارسی درآورده است.

تصحیح کتاب به قلم مصطفی اولیایی صورت گرفته است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز و مطالب در دوازده باب، تنظیم شده است.

کتاب‌، شامل‌ مجموعه‌ای از اشعار شاعران نامدار ایرانی و اقوال و حکایات عربی در زمینه امثال‌ و حکم،‌ مکارم اخلاق، افتخار نفس، شراب و غزل، اوصاف و تشبیهات، ثنا و شکر، مکاتبات،‌ هجا،‌ شکایت از روزگار، تهنیت و تعزیت، پیری و زهد و لطایفِ حکایات است.

گزارش محتوا

در مقدمه مصحح، به بیان ویژگی‌های کتاب پرداخته شده است.

مؤلف در مقدمه، به نام خود، نام کتاب و تاریخ تألیف آن اشاره کرده و سپس متذکر می‌شود که کتاب را به دوازده باب به قرار ذیل تقسیم نموده است:

1. في الحكم و الأمثال؛
2. في مكارم الأخلاق؛
3. في الافتخار بالنفس و الآباء؛
4. في الخمر و الغزل؛
5. في الأوصاف‌ و التشبيهات؛
6. في الثناء و الشكر و الاستماحة؛
7. في المكاتبات و ضروب من المؤاخاة و التشوق؛
8. في الهجاء و المجون؛
9. في شكاية‌ الدهر‌ و أهله؛
10. في التهاني و التعازي؛
11. في الشيب و الزهد؛
12. في لطائف الحكايات و المحاضرات.

از این فصول، جز باب دوازدهم که قسمت اعظم آن به نثر و به شکل حکایات و گفتگو است، بقیه ابواب تماما به‌صورت شعر می‌باشد و ترتیب آن بدین گونه است که با توجه به عنوان هر باب، مؤلف اشعاری از شعرای مختلف و احیانا از کسانی چون ابن سینا که ما آنها را بیشتر به‌عنوان عالم و دانشمند می‌شناسیم تا شاعر، گرد آورده است.

بیشتر این شعرا، اهل ایران به‌خصوص از مردم خراسان و خوارزم هستند. متجاوز از بیست نفر از ایشان را ما در «يتيمة الدهر» ثعالبی می‌یابیم. گاهی به نام افراد گمنامی برمی‌خوریم که از معاصرین مؤلف و اهالی خوارزم می‌باشند و با توجه به گمنامی آن‌ها مؤلف خیلی به‌اختصار ایشان را معرفی کرده؛ مثلا می‌گوید: او یکی از شاگردان جارالله زمخشری است. ضمنا 33 بیت از اشعار خود صدرالافاضل نیز در این کتاب به‌طور پراکنده در ابواب مختلف دیده می‌شود.

به‌طور کلی از آغاز تا انجام کتاب، نام 102 نفر برده شده که بیش از سه‌پنجم این عده، جزو کسانی هستند که شعری از آن‌ها نقل شده و بقیه به مناسبت‌های دیگر، نامشان آمده است.

اصل کتاب تماما به زبان عربی است، ولی در ذیل متن عربی، ترجمه‌ای به فارسی دری دیده می‌شود. البته آنجا که عناوین ابواب دوازده‌گانه ذکر شده و همچنین یک صفحه از پایان کتاب که مربوط است به تاریخ استنساخ و اجازه‌نامه، ترجمه فارسی ندارد. به نظر می‌رسد که ترجمه از خود نویسنده نباشد؛ زیرا اولا در هیچ‌یک از منابع، اشاره‌ای به ترجمه فارسی «بدائع الملح» نشده و ثانیا در متن عربی کتاب، مؤلف بدین گونه از خود یاد می‌کند: «فصل يقول: قاسم بن الحسن بن محمد الخوارزمي»، ولی در ترجمه همین عبارت، آمده: «صدرالأفاضل و مجدالدين الطوائفي». پیداست که اگر مؤلف می‌خواست از خود با لقب صدرالافاضل و مجدالدین یاد نماید، در متن عربی نیز همین کار را می‌کرد و بعید به نظر می‌رسد که دانشمندی هرچند والامقام، با عنوان یا لقبی فخامت‌آمیز از خود یاد کند و این مطلب می‌رساند که مترجم، غیر از مؤلف کتاب است.

ویژگی‌های کتاب

برخی از ویژگی‌های کتاب را می‌توان در امور زیر خلاصه نمود: الف)- ویژگی‌های نثر فارسی:

1. تعداد واژه‌های عربی در کتاب به حداقل می‌رسد؛ مثلا این دو بیت که از ابواسحق صابیاست، چنین ترجمه شده است:

تشابه دمعي إذ جری و مدامتي فمن مثل ما في الكأس عيني تسكب فو الله ما أدري أ بالخمر أسليت جفوني أم من أدمعي كنت أشرب ترجمه: ماننداک یکدیگر شد اشک من آنگاه که برفت و شراب من از ماننداک آن که در جام است چشم من می‌بریزد. به خدای نمی‌دانم می‌را فرو رها کرده است پلک‌های من یا از اشک‌های خود بودم می‌ بیاشامیدم. ملاحظه می‌شود که در ترجمه این دو بیت، فقط یک کلمه عربی به کار گرفته شده است.

1. واژه‌هایی که در ساختمان جملات به کار گرفته شده، از جمله واژه‌های معمول در قرن‌های پنجم و ششم و هفتم است که مترادفات عربی آن‌ها هنوز راهی به زبان پارسی نیافته و یا اگر احیانا در نظم و نثر واژه‌های عربی معادلشان دیده می‌شود، جنبه اتفاقی داشته و به‌صورت همگانی و متداول نیست، حال آنکه در اعصار بعد، درست برعکس این قضیه مشاهده می‌شود؛ یعنی رفته رفته مترادفات عربی این گونه واژه‌ها دوش به دوش خود آنها در نظم و نثر ظاهر می‌شود تا آنجا که امروزه، این واژه‌های اصیل زبان دری، به‌ندرت مورد استعمال قرار می‌گیرد.

ب)- یکی از ویژگی‌های این کتاب، مربوط است به رسم الخط حروف و املای کلمات آن، از جمله:

1. حروف د، ر، س، ص، ط، که اکنون جزو حروف بی‌نقطه به حساب می‌آیند، در این کتاب به‌صورت نقطه‌دار دیده می‌شود که نقطه آن‌ها در ذیلشان گذاشته می‌شود و جز «س» که دارای سه نقطه است، بقیه آن‌ها یک نقطه دارند.
2. بعضی از کلمات به دو شکل نوشته شده؛ مثلا تلخ با «ط» و «ت» نوشته شده است.
3. لفظ «امید» جز یکی دو مورد، بقیه به‌صورت «اومید» نوشته شده است.

ج)- دیگر ویژگی اثر حاضر، مربوط می‌شود به نکات دستور زبان فارسی که برخی از آن‌ها به قرار ذیل است:

1. ضمیر سوم شخص مفرد «وی» و «او» برای غیر ذوی العقول نیز به کار رفته، البته برخلاف معمول امروز به کار بردن «او» و «وی» برای غیر ذوی العقول معمول فصحا بوده است.
2. ضمیر دوم شخص جمع در حالت فاعلی به جای «ید» در کلیه موارد به صورت «یت» ذکر شده، مانند: بخواهیت، مانیت، بکردیت، می‌رویت.
3. کلمات مختوم به «ه» غیر ملفوظ هنگام جمع بستن با «ها» برخلاف معمول امروز «ه» غیر ملفوظشان حذف شده است و.

در پایان می‌توان چنین گفت که اثر حاضر، یکی از بزرگ‌ترین آثار ادبی نیاکان ماست که هم از نظر زبان و ادبیات عرب دارای اهمیت و ارزش فراوان است و هم از جهت زبان و ادب پارسی، مقامی بس ارجمند و والا را داراست.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اعلام، اعلام بر اساس صفحه نسخه خطی، فهرست لغات و اصطلاحات و منابع و مآخذ در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.