نصوص محققة في علوم القرآن الکريم
| نام کتاب | نصوص محققة في علوم القرآن الکريم |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ضامن، حاتم صالح (نويسنده) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BP 69/5 /ض2ن6 |
| موضوع | قرآن - تحقيق
قرآن - علوم قرآني قرآن - ناسخ و منسوخ |
| ناشر | الجمهورية العراقية، وزارة التعليم العالي و البحث العلمي، جامعة بغداد |
| مکان نشر | عراق - بغداد |
| سال نشر | مجلد1: 1411ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE14078AUTOMATIONCODE |
معرفی اجمالی
نصوص محققة في علوم القرآن الکريم تحقیق حاتم صالح ضامن، کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی. محقق کتاب، نُه اثر کوتاه از آثار خطی پیشینیان در موضوعات علوم قرآنی را تحقیق کرده و به چاپ رسانده است. این مجموعه، شامل کتاب‌هایی است که وی به‌صورت تک‌تک تحقیق و در مجلات مختلف منتشر کرده است.
ساختار
اثر، دارای مقدمه بسیار کوتاهی از محقق و محتوای مطالب ضمن 9 بخش اصلی است. هر بخش به بررسی یک نسخه خطی درباره موضوعات قرآنی پرداخته است. شیوه محقق در کتاب چنین است که در هر بخش علاوه بر ذکر متن تحقیق شده کتاب، به ارائه صفحاتی چند از نسخه خطی و مختصری از سرگذشت نویسنده و فهرست منابع و مآخذ هر کتاب در انتهای آن، می‌پردازد.
گزارش محتوا
حاتم صالح ضامن در مقدمه یادآور می‌شود که این اثر مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی بوده که وی آن‌ها را تحقیق کرده و در مجلات متعددی (مثل مجله مورد، مجمع العلمی العراقی، معهد المخطوطات و...) در داخل قطر و خارج آن به چاپ رسانده. وی می‌گوید: برای این کار ربع قرن وقت صرف شده است. به علت کثرت طلب این نسخه‌ها و در دسترس نبودنشان، دوستانم مرا بر جمع این نسخه‌ها در نسخه واحد تشویق کردند و من این کار را در کتاب حاضر انجام دادم.[۱] در کل، صالح ضامن در این کتاب به معرفی و احیاء تراث عربی پرداخته و آثار ذیل را مورد تحقیق و پژوهش قرار داده است:
- كتاب الناسخ و المنسوخ في كتاب الله تعالی، نوشته قتادة بن دعامة سدوسی متوفای سال ۱۱۷ق. محقق به‌عنوان مقدمه مطالبی درباره معنای لغوی و اصطلاحی نسخ، جایگاه نسخ، فرق بین نسخ و بداء و... بیان و پس‌ازآن به معرفی قتاده و کتاب وی می‌پردازد. در این اثر آیات ناسخ و منسوخ برخی سور قرآن نظیر: بقره، مائده، نساء، انعام، نحل و... بیان می‌شود.[۲]
- الناسخ و المنسوخ، نوشته «زهری» متوفای ۱۲۴ق. در این قسمت نیز محقق ابتدا به معرفی زهری و کتاب او پرداخته و سپس به متن کتاب می‌پردازد. در انتهای این کتاب، کتاب «تنزيل القرآن بمكة و مدينة» زهری آمده که در آن به ترتیب نزول سور مکی و مدنی قرآن پرداخته شده است.[۳]
- المصفی باكف أهل الرسوخ من علم الناسخ و المنسوخ، نوشته: جمال‌الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی متوفای سال ۵۹۷ق. محقق در معرفی این کتاب، ابتدا طی مقدمه‌ای به نسخ خطی آن اشاره کرده سپس وارد اصل کتاب می‌شود. کتاب مشتمل بر ۲ باب ذیل است: باب اول در ذکر چند فصل که به‌منزله مقدمه کتاب است؛ در این فصول به جواز نسخ، جایگاه و شرایط آن اشاره می‌شود و در پایان فضیلت این دانش یادآوری می‌شود. باب ذکر آیاتی از سور مختلف در موضوع کتاب؛ که در آن به بیان آیات ناسخ و منسوخ در سوره‌های قرآنی پرداخته می‌شود.[۴]
- ناسخ القرآن العزيز و منسوخه، نوشته ابن بارزی متوفای ۷۳۸ق. پژوهشگر ضمن یک مقدمه به معرفی ابن بارزی، آثار و کتاب وی و نیز روش وی در نگارش کتاب و معرفی نسخ خطی کتاب می‌پردازد و سپس وارد متن کتاب می‌شود. او در این کتاب به انواع نسخ و موارد ناسخ و منسوخ در قرآن می‌پردازد.[۵]
- كتاب بیان السبب الموجب لإختلاف القرائات و كثرة الطرق و الروايات، نوشته ابوالعباس احمد بن عمار مهدوی متوفای 430 یا 440ق. معرفی مؤلف، کتاب و نسخ خطی آن در مقدمه آمده است. نویسنده این کتاب به بیان علل اختلاف قرائت‌ها می‌پردازد.[۶]
- مسائل منثورة في التفسير و العربية و المعاني، نوشته ابن بری متوفای ۵۸۲ق. محقق در این بخش به معرفی مؤلف، اساتید، شاگردان، آثار و... می‌پردازد. در این کتاب ۳۸ مسئله از مسائل مربوط زبان عربی، تفسیر و معانی بیان و طی آن اعراب، تفسیر و قرائت‌های آیات قرآن کریم مطرح می‌شود و به پرسش‌های وارده پاسخ داده می‌شود.[۷]
- ظاءات القرآن، نوشته ابوالربیع سلیمان بن ابوالقاسم تمیمی سرقوسی متوفای ۵۹۱ق. این بخش با مقدمه محقق آغاز می‌شود. فرق بین ضاد و ظاء از مسائلی است که به جهت دشواری تلفظشان برای کسانی که تازه مسلمان شده‌اند، ذهن قدما را به خود مشغول داشته است. نویسنده در این کتاب، واژگانی از قرآن کریم را که در آن‌ها حرف «ظاء» وجود دارد انتخاب و مجموع آن‌ها را ضمن سه بیت بیان کرده است.[۸]
- المجید في اعراب القرآن المجید، نوشته برهان‌الدین ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن ابراهیم ابن ابوالقاسم قیسی سفاقسی مالکی متوفای ۷۴۲ق. محقق در مقدمه به معرفی مؤلف، کتاب، روش آن و... پرداخته است. در این کتاب وجوه اعراب تمام آیات سوره حمد را بیان و شواهد شعری بسیاری اقامه شده است. کتاب پر از مباحث نحو، صرف و معانی است.[۹]
- کشف الأسرار في رسم مصاحف الأمصار، نوشته شمس‌الدین سمرقندی متوفای ۷۸۰ق. در این کتاب مباحثی درباره رسم المصحف بیان شده است. این اثر مشتمل بر ۲۵ باب است که محقق تنها باب اول و بیست و دوم آن را در این نسخه آورده است. باب اول در ذکر کسانی است که قرآن را گردآوری نموده‌اند و باب بیست‌ودوم در رسم و خواندن هاء تأنیث است. [۱۰]
وضعیت کتاب
کتاب، مجموعه‌ای از نه نسخه خطی است. نویسنده رونوشتی از تصاویر مربوط به هریک از نسخه‌های خطی مختلف را در بخش مربوط به خودش ارائه داده است. فهرست منابع و مآخذ هر نسخه خطی در پایان بخش مربوط به آن ذکر شده است.
ارجاعات، در پاورقی‌ها ذکر شده است.
پانویس
منبع مقاله
مقدمه و متن کتاب.