الرسائل التسع
| نام کتاب | الرسائل التسع |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | محقق حلی، جعفر بن حسن (نويسنده)
استادی، رضا (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 182 /م3ر5 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 7ق. |
| ناشر | کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1413 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE166AUTOMATIONCODE |
مؤلف
الرسائل التسع جعفر بن حسن بن يحيى بن حسن بن سعيد هذلى حلى، ابوالقاسم نجم‌الدين، معروف به محقق حلى و محقق اول
كتابى كه در برابر شماست حاوى نه رساله فقهى است كه توسط محقق حلى نگاشته شده و در كتابى به نام الرسائل التسع گرد آمده و به چاپ رسيده است.
اين رساله‌ها عبارتند از:
- المسائل العزّية، پاسخ 9 مسئله، و المسائل التسع نيز ناميده مى‌شود
- المسائل العزّية الثانية، پاسخ 7 مسئله
- المسائل المصريّة، پاسخ 5 مسئله
- المسائل البغداديّة، پاسخ 42 مسئله
- المسائل الخمسة عشر
- المسائل الكمالية، پاسخ ده مسئله
- المسائل الطبريّة، پاسخ 22 مسئله، و المسائل الخواريات نيز ناميده مى‌شود
- رسالة تياسر القبلة
- المقصود من الجمل و العقود، خلاصه كتاب جمل و عقود شيخ طوسى ره
نسخه‌هاى كتاب
- كتاب المسائل العزّية داراى هشت نسخه خطى در كتابخانه‌هاى: ملك در تهران، مجلس شوراى اسلامى در تهران، دانشگاه تهران، مرعشى نجفى در قم، مدرسه بروجردى در نجف و مدينه العلم در قم مى‌باشد. قديميترين نسخه، نسخه كتابخانه ملك است كه مربوط به سال 674 مى‌باشد.
- كتاب المسائل العزّية الثانية داراى يك نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى است كه مربوط به قرن هشتم مى‌باشد.
- كتاب المسائل المصريّة داراى هشت نسخه در كتابخانه‌هاى: مرعشى نجفى، آستان قدس رضوى، دانشگاه تهران، مجلس شوراى اسلامى، مسجد اعظم در قم و سيد محمد على روضاتى در اصفهان مى‌باشد. قديميترين نسخه، نسخه‌اى ناقص كه مربوط به قرن هشتم است و نسخه‌اى كامل كه در سال 987 نوشته شده است.
- كتاب المسائل البغداديّة داراى شش نسخه در كتابخانه‌هاى: آستان قدس رضوى، مجلس شوراى اسلامى، دانشگاه طهران و كتابخانه آقاى روضاتى است. قديميترين نسخه، نسخه‌اى است كه در سال 987 نوشته شده است.
- از كتاب المسائل الخمسة عشر يك نسخه ناقص در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است كه مربوط به قرن هشتم مى‌باشد.
- كتاب المسائل الكمالية داراى دو نسخه در كتابخانه ملك و آستان قدس رضوى است كه هر دو مربوط به قرن يازدهم مى‌باشند.
- كتاب المسائل الطبريّة داراى شش نسخه در: دانشگاه تهران، آستان قدس رضوى، كتابخانه ملى تهران و كتابخانه جستر بيتى در ايرلند مى‌باشد. قديميترين نسخه، نسخه ايرلند است كه مربوط به قرن هفتم يا هشتم مى‌باشد.
- از رساله تياسر القبلة نسخه‌هاى فراوانى وجود دارد.
- كتاب المقصود من الجمل و العقود داراى دو نسخه است كه يكى در آستان قدس رضوى و در قرن هشتم نوشته شده و ديگرى در كتابخانه روضاتى در اصفهان است و در عصر حاضر نگاشته شده است.
نام‌هاى كتاب
جواباب المسائل العزيّة، المسائل العزية، الرسالة العزيّة، العزيّة.
كتاب المسائل العزيّة يكى از كتب گرانقدر به يادگار مانده از محقق حلى «قده» مى‌باشد اين كتاب كه به سبك فقه استدلالى و مقارنه‌اى تأليف شده است شامل 10 مسأله بوده است كه 9 مسأله از آن باقى مانده است و به تعبير الذريعة(مخرومة الآخر) مى‌باشد. (الذريعة/15 262).
اين مسائل به صورت مستقل و در موضوعاتى از كتاب‌هاى طهارت، صلاة، قرض، نكاح تأليف شده است.
انگيزۀ تأليف
محقق حلى اين كتاب را به درخواست امير ابوالمظفر عز‌الدين عبدالعزيز بن جعفر بن حسين نيشابورى (م 672 ق) تأليف نموده است.
وى كه مردى فاضل و از عامّه بوده است و به علويين علاقۀ زيادى داشته است، سؤالاتى را در مسائلى كه مورد اختلاف مذاهب شيعه و سنى بوده است مطرح نموده است كه محقق حلى به سبك فقه خلافى و مقارنه‌اى به آن پاسخ داده است.
ارزش و اعتبار
به دليل همين سبك نگارش، وى كمتر به اقوال فقهاى شيعه اشاره نموده است و جز در چند مورد نظير شيخ صدوق، شيخ مفيد، شيخ طوسى و سيد مرتضى به نظريات آنان متعرض نشده و از طرفى نظريات علماى عامه همچون احمد بن حنبل و تابعين او، حسن بصرى، ابن جرير طبرى و جبائى را مطرح نموده است.
زندگى‌نامۀ مختصر و مفيد محقق حلى كه توسط محقق ارجمند حجت‌الاسلام شيخ رضا استادى نوشته شده و در مقدمۀ كتاب آورده شده همراه با فهارست ارزشمندى همچون فهرست مصادر تحقيق، آيات قرآن كريم، احاديث شريفه، اشعار، كتب و اعلام در متن كتاب و موضوعات به چاپ موجود ارزش و اعتبار خاصى بخشيده است.
تاريخ تأليف
با توجه به اين كه عبدالعزيز بن جعفر نيشابورى (م 672 ق) پس از فتح بغداد در سال 663 ق به آنجا رفته است و سپس توسط علاء‌الدين عطا ملك جوينى و برادرش شمس‌الدين محمد جوينى وزير هلاكوخان حكومت بصره و نواحى آن به وى سپرده شده است (كتاب احوال و آثار خواجه نصير‌الدين طوسى، صفحۀ 164 به نقل از كتاب مجمع الآداب ج /1 208، تأليف ابن الفواطى).
و همين طور با توجه به سال وفات وى (672 ق)، احتمالا اين كتاب بين سال‌هاى 663 ق تا 670 ق تأليف شده است.
تاريخ انتشار
كتاب موجود توسط كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى در سال 1413 ق در قم چاپ شده است. مصحح و محقق آن فاضل ارجمند حجت‌الاسلام شيخ رضا استادى بوده است.
نسخه‌ها
در الذريعة به 4 نسخه اشاره نموده است كه عبارتند از:
- نسخۀ سيد جعفر بن باقر بن على بحر العلوم، صاحب البرهان.
- نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ شيخ عبدالحسين تهرانى در كربلاء.
- نسخه‌اى به خط شيخ سليمان بن بحرانى كه در سال 995 ق در نجف اشرف نوشته شده و متعلّق به ميرزا عبدالله تفريشى تهرانى خطاط بوده است.
- نسخه‌اى كه متعلّق به ميرزا نصر الله بن هداية الله مشهور به مجتهد قزوينى شهيدى است و همراه با رسالۀ مصريه و رسالۀ بغداديه بوده است.
نسخه‌هاى معتبر
اگر چه در مقدمۀ كتاب به 8 نسخه اشاره شده است كه متعلّق به كتابخانه‌هاى ملك در تهران، مجلس شوراى اسلامى، دانشگاه تهران، مدرسۀ آیت‌الله بروجردى در نجف، آستان قدس رضوى و مدينة العلم بوده است كه در صفحۀ 100 كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» نيز نام آنان ذكر شده است، امّا مشخص نشده است كه در چاپ كتاب از چه نسخه‌اى استفاده شده است و فقط در حواشى كتاب گاهى با عبارت «في بعض النسخ» بعضى از قسمت‌هاى كتاب تصحيح شده است.
با توجه به اين كه در صفحات ابتداى كتاب تصاوير نمونه‌اى از نسخۀ كتابخانۀ ملك در تهران، مربوط به سال 674 ق و همين طور از نسخه‌هاى كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى مربوط به سال‌هاى 1086 ق و 969 ق نشان داده شده است. احتمالا از اين سه نسخه در چاپ كتاب موجود استفاده شده است.
مطالب
اگر چه نسخۀ اصلى كتاب مسائل الغريّة شامل 10 مسأله بوده است اما اين كتاب فقط 9 مسأله را در بر دارد كه عبارتند از:
- اگر دو آب قليل نجس بر روى هم به اندازۀ كر يا بيشتر شوند آيا پاك مى‌شوند يا نه؟
- اعتبار نيّت در طهارت
- وجوب مسح پاها
- وجوب غسل جنابت
- اوقات نماز
- انجام كدام يك از نمازهاى اداء و قضاء بر ديگرى مقدم است؟
- آيا اگر كسى مالش را به ديگرى قرض بدهد كه با آن تجارت كند و نفع ببرد صحيح است؟
- نكاح متعه
- وطى با زن حلال از دبر
ويژگى‌ها
از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب، سبك تبيين مباحث فقهى به صورت فقه مقارنه‌اى و خلافى است، مؤلف در اكثر موارد از نظريات فقهاى اهل تشيع تعبير به «اصحاب» نموده است و كمتر به نام آنان تصريح نموده است و در مقابل نيز از نظر اهل تسنن با عبارت جمهور ياد نموده و نام فقهاى آنان را ذكر نموده است.
اين سبك جواب‌گويى باعث شده كه وى از ادلۀ فقهى شيعه كمتر استفاده نموده و به سبك آنان جواب سؤالات را بدهد، مثلا در مسألۀ اول پس از اين كه اختلاف بين خود جمهور را مطرح مى‌نمايد مى‌نويسد:
فإنّ كثيرا من الجمهور يفرّق بين الحالين كأحمد بن حنبل و من تابعه، و كذا اختلاف فرقتنا و إلاّ فالمناظرة على ماذا؟ و إن ادّعى ذلك علينا فهو إذن غنى بهذا الإجماع عن هذا النزاع (صفحۀ 67).
در همين حال وى احترام خاصى براى فقهاى شيعه بخصوص شيخ صدوق قائل است، مثلا در صفحۀ 120 و 121 در رابطه با وى و كتاب من لا‌يحضره الفقيه مى‌نويسد: منهم الفقيه أبو جعفر بن بابويه، و هو أحد الأعيان، «و هو الكتاب الّذي أودعه ما يعتقد أنّه حجّة بينه و بين ربّه».
از نقايص نحوۀ تدوين مطالب كتاب اين كه مؤلف گاهى با عبارت‌هاى متعدد (قوله... قلنا) به سؤالات جواب مى‌دهد و در نتيجه متن يك سؤال در چند قسمت ذكر شده است كه خواننده را در احاطه به سؤالات و جواب آنها دچار مشكل مى‌كند.
نظريات جديد
اين كتاب داراى نظريات جديد و ابتكارات فقهى مؤلف در ابواب مختلف مى‌باشد كه به چند نمونه از آن در بحث اجماع، استناد به روايات اهل بيت عليهم‌السلام اشاره مى‌شود.
در مسألۀ هفتم (جرّ النفع بالقرض) در صفحۀ 144 در مورد حجيت اجماع آمده است:
الأوّل: إما أن يدعى أن إجماع الخمسة أو الستة من الإماميّة حجّة، و إمّا أن يدعى أن إجماع العدة المذكورة دليل على دخول من قوله حجة فيه و كيف ما قال طالبناه بالدليل، بل الّذي نقول نحن إن فتوى الألف ليس حجة ما لم يعلم دخول المعصوم فيه فكان عليه بيان ذلك.
در مسألۀ نكاح متعه در دليل استناد به روايات ائمۀ معصومين عليهم‌السلام مى‌نويسد: و أحاديث أهل البيت في ذلك كثيرة جدا و لا يظنّ بمثل أبي جعفر الباقر و جعفر بن محمد الصادق و موسى الكاظم عليهم‌السلام أن يذهبوا إلى ما يعلم من مذهب علي عليه السلام خلافه، بل لا يظنّ ذلك بأضعف اتباعهم و وراء هذه الأحاديث من الأحاديث الصريحة في أحكام المتعة و فروعها عن أهل البيت عليهم‌السلام ما يفيد اليقين بذهابهم إلى ذلك (صفحۀ 160).
موضوع
كتاب المسائل العزية الثانية كتاب كوچكى است كه از 7 سؤال و جواب تشكيل شده است.
چهار مسأله از اين مسائل مربوط به علم كلام، يك مسأله مربوط به رجال، يك مسأله مربوط به اصول فقه و يك مسأله نيز فقهى مى‌باشد.
بنابراين اين كتاب را مى‌توان مجموعه‌اى از مسائلى از علوم مختلف اسلامى دانست.
از اين كتاب در هيچ كدام از تراجم معتبر ذكرى به ميان نيامده و نسخه‌اى از آن ذكر نشده است و همان‌طور كه در مقدمۀ كتاب ذكر شده است فقط يك نسخۀ خطى از آن در كتابخانۀ آستان قدس رضوى وجود دارد.
علت تأليف
اين كتاب به درخواست شخصى كه مؤلف از وى تعبير به السيد الأجل الفقيه العالم عز‌الدين أدام الله تأييده نموده است، نوشته شده است و به همين دليل آن را «العزيّة» ناميده‌اند.
آنچنان كه در خطبۀ كتاب آمده است محقق حلّى به دليل مشكلات و اشتغالاتى كه داشته است با تأخير به اين سؤالات جواب داده است و سعى نموده است كه در نهايت اختصار به آنان پاسخ دهد.
وى در خطبۀ كتاب مى‌نويسد: فأخذت فيما رسمه مقتصرا على نص الجواب غير متطاول للتطويل و الأسهاب، جامعا بين ذلك و بين الإشارة إلى الدلالة و الإمارة.
تأليف و انتشار
از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست. كتاب موجود در سال 1413 ق توسط كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى قده در مجموعۀ الرسائل التسع چاپ شده است.
محقق و مصحح آن فاضل ارجمند حجت‌الاسلام شيخ رضا استادى مى‌باشد.
نسخه
همان‌طور كه در مقدمۀ كتاب آمده است فقط از يك نسخۀ متعلق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى كه مربوط به قرن هشتم است استفاده شده است.
فهرست مطالب
كتاب شامل هفت مسأله است كه عبارتند از:
- آيا قدرت در يك زمان به بيش از يك چيز تعلّق مى‌گيرد؟
- آيا مطلوب در تكليف مجرد فعل، يا وجه فعل يا هر دوى آنهاست؟
- آيا اراده به معناى داعى است يا چيز بيشتر از آن؟
- آيا قدرت باقى مى‌ماند يا نابود مى‌شود؟
- آيا منظور از نسخ در علم اصول فقه چيست؟
- منظور از «عدة من أصحاب» در كتاب رجال شيخ طوسى چيست؟
- آيا در مالى كه خمس آن داده نشده است وصى بايد آن را از اصل تركه خارج كند يا از ثلث آن؟
نام كتاب
«المسائل المصريّة»، «المسائل المصريات»، «جوابات المسائل المصريات» (الذريعة/5 234، /20 367، أمل الآمل /2 48، أعيان الشيعة /4 92).
كتاب المسائل المصريّة از كتاب‌هاى مختصر و موجز محقق حلى است كه به سبك فقه استدلالى، پنج مسأله از كتاب طهارت «النهاية» شيخ طوسى «قده» (م 460 ق) را بررسى نموده است.
انگيزۀ تأليف
محقق حلى اين كتاب كوچك را به درخواست سيد شريف تأليف نموده است، زيرا وى پس از شنيدن شرح قسمت اول از النهاية شيخ طوسى «قده»، توسط محقق حلى، لازم دانسته است كه وى آن را به صورت مفصل‌تر بيان نمايد.
در خطبۀ اين كتاب آمده است: إني مجيب إلى ما سأله السيد الشريف لمعرفتي برياسته و نبله و تحققي بفراسته و سداد عقله و إن ذلك يقع منه في موقعه و يحل في معرفته... فإنه ذكر أنه سمع منّي شرحها و لم ينضبط له إلا أقلّه.
از آنجا كه مؤلف اين قسمت از النهاية را در اين كتاب نسبت به كتاب النهاية و نكتها مفصل‌تر توضيح داده است بنابراين بعدها در النهاية و نكتها مطالبى را به آن ارجاع داده مى‌نويسد: هذه النكت الأربع قد ذكرنا الجواب عنها في جواب المسائل المصريّة فليطلب هناك. (النهاية و نكتها، /1 198).
قابل ذكر است كه كتب ديگرى بنام «المسائل المصريات» توسط شيخ صدوق، سيد مرتضى و ابن زهره تأليف شده است. (الذريعة/5 234، /8 219، /20 367).
تاريخ تأليف
با توجه به اين كه المسائل المصريّة قبل از النهاية و نكتها نوشته شده است، زيرا مطالبى از آن كتاب به المسائل المصرية ارجاع شده است. (النهاية و نكتها ج /1 198).
و از طرفى كتاب النهاية و نكتها نيز قبل از شرايع الإسلام تأليف شده است، همچنان كه در مقدمۀ ناشر شرائع الإسلام چاپ مؤسسۀ اسماعيليان آمده است.
و از آنجا كه قديمى‌ترين نسخۀ خطى موجود از جلد اول شرايع الإسلام مربوط به سال 670 ق است.
بنابراين اگر زمان نگارش كتاب‌هاى «النهاية و نكتها» و «شرايع الإسلام» حداقل حدود پنج سال طول كشيده باشد، كتاب «المسائل المصرية» قبل از سال 665 ق تأليف شده است.
مؤيد اين مطلب اين كه قديمى‌ترين نسخۀ خطى موجود المسائل المصرية كه به خط محمد بن على بن موسى معانى است، مربوط به سال 671 ق است (الذريعة/5 234) و بنابراين كتاب قبل از سال 670 ق بايد نوشته شده باشد.
نسخه‌ها
در مقدمۀ ناشر و الذريعة به 5 نسخه اشاره شده كه عبارتند از:
- نسخه‌اى كه به خط شيخ على بن محمد بن على بن موسى معانى در سال 671 ق نوشته شده و در الذريعة مكان آن مشخص نشده است.
- نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى با شمارۀ 2654 كه به خط شيخ احمد بن يحيى بن داود بحرانى در سال 987 ق نوشته شده است.
- نسخۀ ديگر كتابخانۀ آستان قدس رضوى با شمارۀ 9668 كه در سال 1269 نوشته شده است.
- نسخۀ كتابخانۀ شيخ عبدالحسين تهرانى در كربلا در ضمن يك مجموعه از كتب فقهى.
- نسخۀ كتابخانۀ ميرزا نصر الله قزوينى كه همراه با رسالۀ «بغداديه» و «غريه» نوشته شده است. (الذريعة/5 234، /20 367).
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه به 8 نسخۀ خطى اشاره شده كه قديمى‌ترين آن، نسخه‌اى است كه در شمارۀ 2 گذشت، به خط شيخ احمد بن يحيى بن داود. (مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 105).
نسخه‌هاى معتبر
در چاپ كتاب موجود از دو نسخه استفاده شده كه عبارتند از:
- نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى با شمارۀ 2761 كه در سال‌هاى 1113 تا 1116 ق نوشته شده و با رمز (م) مشخص شده است.
- نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى با شمارۀ 4242 كه با رمز (ن) مشخص شده است.
در استخراج مآخذ و منابع روايات از كتاب «وسائل الشيعة» و «مستدركات» استفاده شده است.
مطالب
اين رساله شامل 5 مسأله است كه عبارتند از:
- شرح باب اول نهايه، «باب ماهية الطهارة و كيفية ترتيبها»
- بحث ازالۀ نجاست بوسيلۀ مايعات
- حكم ملاقات آب قليل با نجاست
- حكم ملاقات آب چاه با نجاست
- آيا با آب استفاده شده در غسل جنابت مى‌توان حدث را برطرف كرد؟
ويژگى‌ها
اگر چه اين كتاب بسيار مختصر و موجز است اما در عين حال نشان از احاطۀ وسيع مؤلف به كتب قدما همچون شيخ طوسى، شيخ صدوق، سيد مرتضى، شيخ مفيد، ابن ابى عقيل، قاضى ابن براج، ابن ادريس و راوندى دارد. به عنوان نمونه:
- و الشيخ رحمه الله قال في المبسوط
- الشيخ أبو جعفر في النهاية
- خرج الشيخ رحمه الله في التهذيب و الإستبصار
- قد استدل شيخنا أبو جعفر رحمه الله في الخلاف
- المفيد رحمه الله قدم ذكر الأحداث في المقنعة
- أمّا المفيد فإنه ادعى في مسائل الخلاف
- ما اختاره المرتضى في الناصريات
- أما علم الهدى فإنه ذكر في الخلاف
(صفحات 5، 7، 16، 18، 22، 23، 28، 38، 39).
منابع
نام كتاب
«جوابات المسائل البغدادية»، «المسائل البغدادية»، «أسئلة بن حاتم».
اين كتاب كه به صورت سؤال و جواب نوشته شده است در جواب شيخ جمال‌الدين يوسف بن حاتم بن فوز بن مهند شامى مشغرى عاملى (زنده تا 664 ق) تأليف شده است.
وى از شاگردان مؤلف و داراى اجازۀ عامى از سيد على بن طاوس (م 664 ق) مى‌باشد كه در سال وفات وى اين اجازه به يوسف بن حاتم داده شده است.
عناوين
اين كتاب از 42 سؤال تشكيل شده است كه در ابواب مختلف ضمان، خيار عيب، انفال، قضاء، ديات، أطعمه و أشربه، نكاح، صلاة، صوم، وصيت و ارث تدوين شده است.
مسائل اين ابواب متداخل مطرح شده و از يكديگر تفكيك نشده‌اند.
شيوۀ نگارش
سبك نگارش كتاب به شيوۀ فقه رساله‌اى و فتوائى بوده و گاهى در بعضى از جواب‌ها به صورت فقه استدلالى مى‌باشد. اگر چه بيشتر مباحث كتاب مربوط به فقه اماميّه مى‌باشد امّا بعضى از مباحث نيز فقه مقارنه‌اى و خلافى است.
در الذريعة اين كتاب با نام‌هاى «المسائل البغداديّة»، «جوابات المسائل البغداديّة»، «أسئلة بن حاتم» ذكر شده و در مورد آن توضيحاتى ارائه شده است (الذريعة/2 74، /5 215، /20 339).
در جلد دوم الذريعةصفحۀ 74، تعداد مسائل كتاب را 72 مسأله ذكر كرده است كه ظاهرا صحيح نمى‌باشد.
به همين نام بزرگان ديگرى همچون ابن زهره (م 585 ق) و حاج شيخ عبدالله مامقانى (م 1315 ق) كتاب‌هايى را تأليف نموده‌اند (الذريعة/5 216، /20 339).
تاريخ تأليف
از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست ولى احتمالا اين كتاب بين سال‌هاى 665 تا 676 ق تأليف شده است.
تاريخ انتشار
اين كتاب گاهى به صورت مستقل و گاهى نيز با رسالۀ مصريه چاپ شده است و هم‌چنين در ضمن جوامع الفقه در سال 1276 ق چاپ شده است (الذريعة/5 234، /24 306).
كتاب موجود در سال 1413 ق توسط كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى در مجموعۀ «الرسائل التسع» چاپ شده است، مصحح و محقق آن فاضل ارجمند حجة الاسلام شيخ رضا استادى مى‌باشد.
نسخه‌ها
در الذريعة به 6 نسخۀ خطى اشاره نموده كه عبارتند از:
نسخه‌هاى متعلّق به كتابخانه‌هاى:
- سيد حسن صدر‌الدين
- شيخ هادى كاشف الغطاء مربوط به سال 1060 ق
- ميرزا نصر الله بن حاج مجتهد قزوينى
- شيخ عبدالحسين تهرانى در كربلاء
- آستان قدس رضوى مربوط به سال 987 ق
(الذريعة ج /5 215، 216، 234).
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه (صفحۀ 104)، علاوه بر نسخه‌هاى مذكور نيز به دو نسخه از مدينة العلم و مسجد اعظم اشاره شده است.
در مقدمۀ كتاب موجود، به 6 نسخه كه متعلّق به كتابخانه‌هاى آستان قدس رضوى، مجلس شوراى اسلامى، دانشگاه تهران، سيد روضاتى بوده و قديم‌ترين نسخه، نسخۀ آستان قدس رضوى مربوط به سال 987 ق اشاره شده است.
با توجه به تصاويرى كه در مقدمۀ كتاب از نسخه‌هاى خطى آورده شده، به احتمال زياد در چاپ كتاب موجود از نسخۀ آستان قدس رضوى كه به خط احمد بن داود حلى است و نسخه‌هاى ديگر استفاده شده است.
ويژگى‌ها
كتاب المسائل البغدادية، با همۀ اختصار و كوچكى حجم آن داراى ويژگى‌ها و خصوصيات خاص خود مى‌باشد. در اين كتاب علاوه بر مسائلى كه به صورت فقه رساله‌اى جواب گفته شده است بعضى از مسائل آن به صورت مستدل جواب داده شده است به عنوان نمونه در مسألۀ 26 مؤلف مى‌نويسد: و ليس هذه الفروع مما تعرض لها أوائلنا فيذكر عنهم فيها خلاف، بل هو من التفاريع المحدثة و على الباحث استفراغ وسعه في إصابة الحق.
اگر چه مؤلف در موارد زيادى با استناد به عبارت‌هاى سيد مرتضى و شيخ طوسى «قده» به ارائۀ نظريات خود پرداخته است اما خوددارى وى از تقليد و پيروى كوركورانه در مباحث فقهى باعث شده كه وى در موارد زيادى به نظريات فقهى بزرگان قبل از خود اشكال نموده و رد كند، به عنوان نمونه در مسائل 16 و 25 پس از نقل نظريات شيخ طوسى مى‌نويسد: و لست أعرف مستندا هذا الاشتراط و الأخبار مطلقة.
در جاى ديگر نيز در جمع بين اخبار متعارض وى سبك و روش شيخ طوسى را نمى‌پذيرد و در مسألۀ 39 مى‌نويسد: نحن قد بيّنا أنّه لا حاجة إلى التوفيق بينها مع ضعف الأخبار المانعة من الصلاة، و علمنا بالأخبار السليمة الصافية عن الكراهية.
منابع
- الذريعة/2 74، /5 215، /20 339، /24 306
- أعيان الشيعة /10 319
موضوع
كتاب «المسائل الخمسة عشر» از كتب با ارزش بجاى مانده از محقق حلّى «قده» مى‌باشد كه شامل 15 مسألۀ فقهى و جواب آن بوده است كه در نسخه‌هاى موجود پنج سؤال اوّل آن مفقود شده است امّا از جواب پنجم به بعد باقى مانده است، بنابراين شامل 11 جواب و 10 سؤال مى‌باشد.
اگر چه به علت مفقود شدن مقدمۀ كتاب نام سؤال كننده موجود نيست ولى با توجه به متن سؤالات و عبارت مؤلف در پايان كتاب مى‌توان فهميد كه وى از اهل فضل و بزرگان زمان خود بوده است.
در پايان اين سؤالات وى مى‌نويسد: وقفت على هذه الأوراق الكريمة الدالة على فضل موردها و غزارة علمه و اهتمامه بتحقيق الحق فيها (صفحۀ 282).
يعنى بر اين اوراق با ارزش كه نشانگر فضل و عظمت علمى نويسنده و اهتمامش به يافتن حق دارد، اطلاع يافتم.
شيوۀ نگارش
سبك نگارش اين كتاب هم به صورت فقه استدلالى و هم فقه مقارنه‌اى است و سؤالات مطرح شده در آن از كتاب‌هاى طهارت، صلاة، و شهادت مى‌باشد و بيشتر از فتاواى شيخ طوسى استفاده شده و يا مورد نقد و بررسى واقع شده است.
اگر چه اين كتاب به «المسائل الخمسة عشر» مشهور شده است امّا بعضى از مسائل آن مثل مسألۀ دهم از چندين مسأله تشكيل شده است ولى تحت عنوان يك مسأله مطرح شده است.
سؤالات در كتاب گاهى صرفا به صورت درخواست جواب يك مسألۀ فقهى است و گاهى نيز به صورت مباحث فقهى از تفسير روايات و يا اقوال فقهاء و جمع‌بندى آنان سؤال شده است.
اجتهاد زنده و پويايى محقق حلى در اين جواب‌ها بخوبى قابل مشاهده است و وى بدون تقليد و پيروى كوركورانه در موارد زيادى نظريات و ابتكارات خود را بيان مى‌نمايد.
تأليف و چاپ
با توجه به اين كه نام فرد سؤال كننده معلوم نيست و در كتاب نيز شواهدى از زمان تأليف آن وجود ندارد نمى‌توان تاريخ تأليف آن را مشخص كرد.
كتاب موجود در سال 1413 ق در ضمن «الرسائل التسع» بوسيلۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى چاپ شده است، مصحح و محقق آن فاضل ارجمند حاج شيخ رضا استادى مى‌باشد.
نسخه‌ها
در كتب تراجم نظير الذريعة، معجم مؤلفي الشيعة و نظائر آن نامى از اين كتاب در آثار محقق حلى ديده نمى‌شود و هيچ نسخه‌اى از آن نيز ذكر نشده است.
در مقدمۀ كتاب به نسخه‌اى از كتابخانۀ آستان قدس رضوى كه مربوط به قرن هشتم است اشاره شده است.
عناوين
همان طور كه گذشت كتاب شامل يازده جواب و ده سؤال مى‌باشد كه عبارتند از:
5 - تقدم نمازهاى قضاء و اداء بر يكديگر
6 - طهارت خون پشه و سوسك و حشرات
7 - ثابت نشدن نجاست چيزى به سبب گفتن يك فرد
8 - لازم نبودن طهارت در سجدۀ تلاوت
9 - باهم خواندن نماز ظهر و عصر و يا مغرب و عشا
10 - صحيح نبودن طلاق در صورت جدا بودن شاهدها
11 - حلال بودن حيوانات ذبح شده در بازار مسلمين مگر خوارج و غلاة و مجسمه
12 - شرح عبارتى از شيخ طوسى
13 - حكم كسى كه با انگشتر غصبى يا لباس غصبى نماز بخواند
14 - جايز نبودن تيمم، با خاك نجس در زمان نبودن آب و خاك پاك
15 - حكم فردى كه داشتن وديعه‌اى را انكار مى‌كند سپس به آن اعتراف نموده ولى ادعا كند كه تلف شده است.
موضوع
كتاب «المسائل الكماليّة» يكى از آثار ارزشمند بجاى مانده از محقق حلّى «قده» مى‌باشد. اين كتاب كه مجموعه‌اى از ده سؤال و جواب آن مى‌باشد به درخواست كمال‌الدين محمد بن محمد بن سهل آبى (زنده تا 671 ق) تأليف شده است.
وى در نزد مؤلف از اعتبار علمى خاصى برخوردار بوده است تا جايى كه از وى تعبير به شيخ فاضل كامل محقق متقن نموده است.
كتاب آميخته‌اى از مسائل كلامى و فقهى است كه 5 سؤال آن كلامى و 5 سؤال آن فقهى مى‌باشد.
سبك نگارش مباحث فقهى آن به شيوۀ رساله‌هاى عمليّه و همين طور فقه استدلالى مى‌باشد.
با توجه به مسألۀ ششم كه انحراف به چپ قبلۀ اهل عراق از كتاب «شرائع الإسلام» در آن مطرح شده است اين كتاب پس از شرايع الإسلام تأليف شده است.
اگر چه محقق حلى از نظر احاطه و عمق و دقت فقهى كم‌نظير، شهرۀ عام و خاص مى‌باشد امّا از جواب‌هاى وى به سؤالات كلامى ابعاد ديگر علمى وى و احاطه‌اش به مباحث كلامى و فلسفى نيز بخوبى آشكار مى‌گردد.
بيشتر مباحث فقهى كتاب در رابطه با نظريات شيخ طوسى «قده» مى‌باشد و در آن نام كتاهايى همچون «تهذيب الأحكام»، «مسائل الخلاف» ديده مى‌شود.
از پنج سؤال فقهى موجود در كتاب 2 سؤال مربوط به مباحث صلاة، يك سؤال زكاة، يك سؤال ارث و يك سؤال از نكاح مى‌باشد.
علاوه بر نكات فقهى، بعضى از مباحث رجالى نيز به نقل از كتاب‌هايى نظير «رجال نجاشى» مورد استناد واقع شده است.
تاريخ تأليف
از آنجايى كه مسألۀ ششم در استحباب تياسر اهل عراق از قبله در صفحۀ 295، نام كتاب شرايع الإسلام ذكر شده است و با توجه به تاريخ نگارش نسخۀ جلد اوّل شرايع الإسلام كه به خط محمد بن اسماعيل هرقلى در سال 670 ق نوشته شده است (الذريعة/13 48)، بنابراين كتاب «مسائل الكماليّة» در حدود سال‌هاى 670 تا 676 ق تأليف شده است.
تاريخ انتشار
كتاب موجود در ضمن «الرسائل التسع» در سال‌هاى 1413 ق در چاپخانۀ متعلّق به كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى انتشار يافته است.
مصحح و محقق آن فاضل ارجمند جناب حجت‌الاسلام حاج شيخ رضا استادى مى‌باشد.
نسخه‌ها
در كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه»، صفحۀ 105، به نسخه‌اى از كتابخانۀ ملك اشاره شده است كه مربوط به سال 854 ق مى‌باشد.
در مقدمۀ كتاب «الرسائل التسع» نيز به نسخه‌اى از كتابخانۀ ملك در تهران و نسخه‌اى از كتابخانۀ آستان قدس رضوى اشاره شده كه در قرن يازدهم نوشته شده‌اند (صفحۀ 23).
در قسمتى كه تصوير صفحاتى از نسخه‌هاى كتاب را نشان مى‌دهد دو نسخه كه مربوط به آستان قدس رضوى است آورده شده است و بنابراين احتمالا در چاپ كتاب موجود از اين دو نسخه استفاده شده است.
مطالب
همان طور كه گذشت كتاب شامل 5 سؤال كلامى و 5 سؤال فقهى مى‌باشد. سؤالات فقهى كتاب عبارتند از:
1 - استحباب تياسر اهل عراق در قبله
2 - وجوب مراعات اعراب در قرائت
3 - جايز نبودن گرفتن زكات توسط سادات هاشمى
4 - برائت ذمّۀ ميت به سبب اداء حقوق وى از طرف ديگرى
5 - وجوب خواندن صيغۀ نكاح به عربى
يا: المسائل الخواريات
جايگاه كتاب
كتاب المسائل الطبرية كه شامل 22 مسألۀ فقهى است از كتب ارزشمند محقق حلى قده مى‌باشد اين كتاب به درخواست سديد‌الدين محمود بن زين‌الدين على خوارى تأليف شده است. از اين كتاب در كتب تراجم نامى ديده نمى‌شود.
در نظر محقق حلى وى از جايگاه خاصى برخوردار بوده است و در خطبۀ كتاب با تعبير «الإمام الكامل» از وى ياد شده است.
مؤلف در اين كتاب با ذكر عبارت‌هايى از كتب شيخ مفيد، سيد مرتضى و شيخ طوسى قده و استناد به نظريات آنان به جواب اين مسائل پرداخته است.
سبك نگارش كتاب بيشتر به صورت فقه استدلالى و تفريعى مى‌باشد و گاهى نيز بعضى از جواب‌ها به صورت فقه رساله‌اى مى‌باشد.
مسائلى كه در كتاب ذكر شده مربوط به مباحث طهارة، صلاة، نكاح و ارث مى‌باشد.
تأليف و انتشار
از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاعى در دست نيست ولى احتمالا مربوط به اواخر زندگى مؤلف، حدود سال‌هاى 667 تا 676 ق مى‌باشد.
اين كتاب در ضمن كتاب الرسائل التسع در سال 1413 ق چاپ شده است. محقق و مصحح آن فاضل ارجمند شيخ رضا استادى مى‌باشد.
نسخه‌ها
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه صفحات 104، 105 به سه نسخه اشاره شده كه دو نسخۀ آن متعلّق به دانشگاه تهران و يك نسخۀ آن متعلّق به دانشگاه شهيد بهشتى (ملّى سابق) مى‌باشد.
در مقدمۀ كتاب نيز به 6 نسخه از كتابخانه‌هاى دانشگاه تهران، آستان قدس رضوى، دانشگاه شهيد بهشتى، و كتابخانه‌اى در ايرلند اشاره شده كه قديم‌ترين نسخه، نسخه‌اى است در ايرلند كه مربوط به قرن هفتم يا هشتم مى‌باشد. (صفحۀ 24).
امّا تصويرى كه در ابتداى كتاب آورده شده مربوط به نسخۀ آستان قدس رضوى كه در قرن هشتم نوشته شده مى‌باشد و احتمالا از همين نسخه در چاپ كتاب موجود استفاده شده است.
تقسيم‌بندى مطالب
كتاب از 22 مسأله تشكيل شده است كه از ابواب بيع، ضمان، نكاح، حج، زكاة، خمس، طهارت، صلاة، قصاص و ديات مى‌باشد.
در ميان اين مسائل بيشترين سؤال، از باب صلاة شده است.
نظريات جديد
در اين كتاب كوچك نظريات جديد متعددى از مؤلف ذكر شده كه به بعضى اشاره مى‌شود.
در بحث استناد به خبر واحد وى ملاك را ثقه بودن راوى ندانسته بلكه ملاك را موثوق الصدور بودن آن دانسته و مى‌نويسد: و الرواية ضعيفة السند و هي مكاتبة و لا تعطى الوثوق (مسألۀ 22 ص 324).
در مورد سفر به مشاهد و قبور ائمه عليهم‌السلام و حج با وجود ضرر جانى و نظائر آن اين كار را صحيح نمى‌داند و آن را سفر معصيت مى‌داند.
وى در صفحۀ 313 مى‌نويسد: لا يجوز السفر مع ظهور أمارة الخوف مثل الخوف من القتل أو الجرح أو نهب الأموال أو الأولاد التي يخشى تبلغها العطب و لو سافر و الحال هذه كان عاصيا و كان السفر معصية.
«رسالة تياسر القبلة» رسالۀ مختصر و كوچكى است كه محقق حلى در جواب به اعتراضى كه محقق طوسى (م 672 ق) در مجلس درس وى بيان نموده نوشته است.
انگيزۀ نگارش
آنطور كه در كتب بسيارى از بزرگان از اصحاب اماميه در مورد علت نگارش اين رساله آمده است، روزى خواجه نصير‌الدين طوسى پس از فتح بغداد توسط هلاكوخان به حلّه رفته و وارد مجلس درس محقق حلّى شد.
محقّق حلّى به خاطر احترام وى به تدريس ادامه نداده ولى به علت اصرار خواجه نصير‌الدين به ادامه درس، وى كه در مورد مسألۀ تياسر قبلۀ اهل عراق بحث مى‌كرد آن را ادامه داد، در اين هنگام خواجه نصير‌الدين از وى سؤال نمود كه اين استحباب وجهى ندارد زيرا اگر تياسر از قبله به غير قبله باشد كه حرام است و اگر به سوى قبله هم باشد كه واجب است.
در جواب محقق حلّى فرمودند: كه تياسر از قبله به خود قبله است و محقق طوسى ساكت مى‌شود. پس از اين مباحثه، محقق حلى در اين زمينه كتابى نوشته و براى محقق طوسى مى‌فرستد كه وى آن را پسنديده و از آن تعريف مى‌كند.
اين رسالۀ كوچك بعدها در كتب فقهى همچون مهذّب البارع ابن فهد حلّى (م 841 ق)، روض الجنان شهيد دوم (م 966 ق)، حاشية الإرشاد شيخ ابراهيم قطيفى (م 945 ق)، محبوب القلوب قطب‌الدين اشكورى، مدارك الأحكام سيد محمد عاملى (م 1009 ق)، بحار الأنوار علامۀ مجلسى (م 1111ق) آورده شده است.
در كتاب «بحار الأنوار» علت اين نحوه تصحيح قبلۀ بعضى از مساجد نظير مسجد سهله و مسجد يونس را اين گونه بيان نموده كه آنها در زمان خلفاى جور ساخته شده بوده‌اند و به علت تقيه و فشار حكومت عباسى، محقق حلّى اين سبك خطابى را براى تصحيح اين اشتباه انتخاب نموده است،(بحار الأنوار /81 53).
تاريخ تأليف
پس از اين كه در سال 656 ق شهر بغداد توسط هلاكوخان فتح شد و خواجه نصير‌الدين طوسى چند سالى را به حل مشكلات مردم و تثبيت حكومت مى‌پردازد براى ملاقات علماى شهر حلّه به آن شهر رفته و در آنجا ملاقات‌هايى با محقق حلّى و بزرگان ديگرى داشته و همان طور كه گفته شد در جلسۀ درس وى شركت نموده است و بعدها محقق حلى اين رسالۀ كوچك را نوشته و براى وى فرستاده است.
بنابراين احتمالا اين كتاب بين سال‌هاى 662 تا 675 ق تأليف شده است.
تاريخ انتشار
كتاب موجود در ضمن «روض الجنان» شهيد در سال 1307 ق چاپ شده است (به نقل از ص 106، مقدمه‌اى بر فقه شيعه).
و همان طور كه گذشت در ضمن كتب فقهى ديگرى نيز چاپ شده است.
كتاب موجود در ضمن «الرسائل التسع» در سال 1413 ق در قم چاپ شده است و مصحح و محقق آن فاضل ارجمند شيخ رضا استادى مى‌باشد.
نسخه‌ها
در كتابِ مقدمه‌اى بر فقه شيعه (صفحۀ 106)، به 6 نسخه از آن اشاره نموده است كه سه نسخۀ آن تحت تملك كتابخانۀ دانشگاه تهران، يك نسخه كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، يك نسخه كتابخانۀ آستان قدس رضوى و يك نسخه شيخ رضا استادى بوده است.
در صفحۀ 24، مقدمۀ ناشر آمده است «و من رسالة تياسر القبلة نسخ كثيرة جدا، رأينا عدة منها و حصّلنا بعضها...»
در ابتداى كتاب نيز تصوير دو نسخۀ خطى كه مربوط به قرن هشتم و يازدهم بوده‌اند آورده شده است.
منابع
- الذريعة/2 18
- أعيان الشيعة /3 148، /4 90 تا 92، /9 418
- أمل الآمل /2 48 تا 50
سبك‌هاى فقهى
از آغاز تأليف كتب فقهى در كنار سبك‌هاى متفاوت فقهى همچون فقه منصوص، فقه مقارنه‌اى، فقه تغريعى، نوعى از فقه پديد آمد كه در آن مباحث مختلف فقهى در مختصرترين حالت و به صورت منظم تدوين مى‌شد تا خوانندگان بتوانند براحتى از آنها استفاده نمايند.
از اين قبيل تأليفات مى‌توان به كتاب‌هاى «المراسم» تأليف سلاّر بن عبدالعزيز (م 448 ق)، الجمل و العقود تأليف شيخ طوسى «قده» (م 460 ق)، «اشارة السبق» تأليف ابوالمجد حلبى از علماى قرن ششم اشاره نمود.
اگر چه مؤلفين اين كتاب‌ها تمام تلاش خود را در جهت خلاصه نمودن مباحث فقهى بكار مى‌گرفتند تا جايى كه شيخ طوسى در پايان «الجمل» مى‌نويسد: «فهذه جمل لخصناها و عقدناها في كل كتاب على غاية جهدنا و طاقتنا»، اما گاهى در تقسيم بندى مطالب به تكرار بعضى از مطالب پرداخته و يا عبارت‌هاى طولانى را بكار برده‌اند.
شيوۀ مؤلف
محقق حلى با توجه به اين كه قصد داشته خود كتاب مستقلى در اين سبك از فقه تدوين نمايد و از طرفى با احترام به پيشينيان قبل از خود به خلاصه نمودن و مختصر نمودن كتاب «المراسم» سلاّر و «الجمل و العقود» شيخ طوسى پرداخته است.
در اين ميان با تغيير در نظم تقسيم بندى و ساختار مطالب، و استفاده از تعابير خلاصه‌تر و جاى دادن فتاواى خود در ضمن اين عبارت‌ها به اين مهم همت گماشته است.
وى خلاصۀ كتاب الجمل و العقود را با نام «المقصود من الجمل و العقود» و خلاصۀ كتاب المراسم سلار را با نام «مختصر المراسم» در سال 672 ق تأليف نموده است. (الذريعة/20 207).
انگيزۀ تأليف
وى در مورد علت تأليف اين كتاب مى‌نويسد: فهذا المختصر قصدنا به التسهيل على ذوي التحصيل مقتصرين من الأصل على المقصود من كل فصل.
كتاب موجود شامل مباحث طهارت، صلاة، صوم، حج، و جهاد مى‌شود كه مؤلف با بهترين شيوه و رساترين عبارت‌ها به بيان مطالب دقيق فقهى پرداخته است.
تاريخ تأليف و چاپ
از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست و هيچ نكته و اشاره‌اى مبنى بر زمان تأليف آن وجود ندارد ولى به احتمال زياد در اواخر عمر شريف مؤلف نوشته شده است.
كتاب موجود در ضمن «الرسائل التسع» در سال 1413 ق توسط كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى چاپ شده است، محقق و مصحح آن فاضل ارجمند جناب حجة الاسلام شيخ رضا استادى مى‌باشد.
نسخه‌ها
در مقدمۀ ناشر (صفحه 24) به دو نسخه از كتاب اشاره شده است، كه يكى متعلّق به آستان قدس رضوى و مربوط به قرن هشتم است، ديگرى نسخۀ سيد محمد على روضاتى و به خط محمد صادق بن جزائرى كه با نسخه‌اى كه براى مصنف خوانده شده، مقابله شده است.
تصوير صفحاتى از اين در نسخه نيز در ابتداى كتاب آورده شده و احتمالا در تصحيح كتاب از اين دو نسخه استفاده شده است.
مطالب
اگر چه در كتاب الجمل و العقود كه قسمت عبادات را در بردارد به پنج قسمت صلاة، صوم، زكاة، حج، جهاد تقسيم شده است اما در كتاب المقصود من الجمل قسمت طهارة در عناوين كتاب اضافه شده است.
تقسيم بندى مطالب كتاب شبيه به «الجمل و العقود» مى‌باشد اما عناوين قسمت‌هاى مختلف كتاب و تفكيك بين مطالب در آن ديده نمى‌شود.
ويژگى‌ها
اگر چه كتاب المقصود من الجمل و العقود به عنوان خلاصه و مختصر كتاب الجمل و العقود مشهور شده است اما در واقع اين كتاب داراى تفاوت‌هاى اساسى با كتاب الجمل و العقود مى‌باشد.
همان طور كه گذشت اين كتاب از نظر تقسيم بندى فصول كتاب، فصل طهارت را اضافه نموده است.
هم‌چنين بر خلاف كتاب الجمل و العقود كه مباحث كتاب را به 12 قسمت مقدمات و مقارنات، و سپس هر كدام را به افعال و تروك و هر كدام از اين دو را به واجب، مستحب و ندب، يا حرام، مكروه، و ندب تقسيم نموده است.
در اين كتاب اين تقسيم بندى مراعات نشده است و مؤلف دو نوع مستحب و ندب يا مكروه و ندب را در يكجا گردآورى نموده است.
البته اين سبك بيان مطالب كه در آن مطالب مختلفى همچون طهارت با آب (وضوء و غسل) و طهارت با خاك (تيمم) و يا افعال نماز و احكام خلل در نماز از يكديگر تفكيك نشده‌اند از نواقص كتاب بوده و خواننده را دچار سردرگمى مى‌كند.
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب استفاده از تعابير و الفاظ رساتر و اديبانه‌تر در تأليف كتاب مى‌باشد كه همراه با استفاده از اين تعابير مؤلف نظريات و فتاواى خود را در ضمن آنان بيان مى‌كند.
نظريات جديد
در لابه‌لاى مطالب مذكور در كتاب المقصود من الجمل و العقود مؤلف نظريات جديد و فتاواى خود را مطرح نموده كه به بعضى اشاره مى‌شود در كتاب الجمل و العقود شيخ طوسى وقت نماز مغرب را استتار قرص خورشيد دانسته مى‌نويسد: و أوّل وقت المغرب غيبوبة الشمس، امّا محقّق حلّى مى‌نويسد: و أوّل المغرب من زوال الحمرة شرقا إلى زوالها غربا.
در مورد ترتيب خواندن نمازهاى قضاء و اداء شيخ طوسى مى‌نويسد: من فاتته صلاة فريضة فوقتها حين يذكرها ما لم يدخل وقت فريضة [حاضرة]. در حالى كه محقق حلّى داخل شدن وقت را شرط ندانسته بلكه ضيق به وقت را شرط مى‌داند و مى‌نويسد: و تصلّى الفائتة ما لم يتضيق الحاضرة.
&