النهاية و نكتها

النهایة و نکتها

نام کتاب	النهایة و نکتها
نام های دیگر کتاب	النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی. شرح
پدیدآورندگان	موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه (محقق) طوسی، محمد بن حسن (نويسنده) محقق حلی، جعفر بن حسن (شارح)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ط‎‏9‎‏ ‎‏ن‎‏9028‎‏ ‎‏1371
موضوع	طوسی، محمد بن حسن، 385 - 460ق. النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی - نقد و تفسیر طوسی، محمد بن حسن، ۳۸۵ - 460ق. - سرگذشت نامه فقه جعفری - قرن 5ق. محقق حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. - سرگذشت نامه
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1412 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE3601AUTOMATIONCODE

النهاية و نكتها، نام‌ ديگر كتاب: حل مشكلات النهاية و شرح نكت النهاية تألیف جعفر بن حسن بن يحيى بن حسن بن سعيد هذلى حلى، معروف به محقق حلى، محقق اوّل (م 676 ق).

اهميت كتاب

كتاب النهاية و نكتها از مشهورترين و معتبرترين شروح «النهاية في مجرد الفقه و الفتوى» تأليف شيخ الطائفة محمد بن حسن طوسى (م 480 ق) مى‌باشد.

كتاب «النهاية» به دليل درجه و مرتبۀ عالى كه در نزد علماى قوم و فقهاى عظام داشته است محور اساسى در فقه اهل بيت عليهم السلام داشته و شروح و حواشى همچون:

- النهاية و نكتها،

- المرشد إلى سبيل التعبد، تأليف محمد بن حسن طوسى (زنده تا سال 515) فرزند مؤلف،

- المغنى في شرح النهاية الطوسية، و نهية النهاية، تأليف شيخ قطب‌الدين راوندى (م 573 ق)،

- شرح النهاية، تأليف سليمان بن حسن صهرشتى، صاحب اصباح الشيعة (متوفى اواخر قرن پنجم)، بر آن نوشته شده است.

اگر چه محقق حلى داراى تأليفات متعدد و مهمى در فقه اماميّه بوده است كه معروفترين آنها «النافع في مختصر الشرائع»، «المعتبر» و به خصوص «شرائع الإسلام» مى‌باشد كه بيش از هفتصد و پنجاه سال محور تدريس در حوزه‌هاى علميه بوده است. اما كتاب «النهاية و نكتها» نيز از شهرت و جايگاه خاصى برخوردار است.

علت تأليف

از آنجايى كه بعضى از فضلاء و علماى زمان محقق به بعضى از مسائل كتاب النهاية اشكال داشته‌اند و همچنين سؤالاتى در بعضى از زمينه‌هاى ديگر براى آنان وجود داشته، از محقق اول خواسته‌اند كه به صورت مختصر و با ادلۀ موجز به اين سؤالات پاسخ دهد و او نيز پذيرفته است كه به اين مطلب در خطبۀ كتاب اشاره دارد.

با توجه به احاطۀ مؤلف به نظريات شيخ طوسى در كتاب‌هاى المبسوط، الخلاف، تهذيب الأحكام و استبصار، كه وى مكررا از آنان نام مى‌برد در واقع «النهاية و نكتها» خلاصه و چكيده‌اى از نظريات شيخ طوسى و شرح و تفسير مشكلات و غوامض «النهاية» مى‌باشد.

تاريخ تأليف

از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست اما با توجه به اين كه مؤلف نام هيچ كدام از تأليفات خود را در اين كتاب ذكر ننموده است و به آنها ارجاع نداده است به احتمال زياد اين كتاب قبل از كتاب «شرايع الإسلام» و «مختصر النافع» تأليف شده است.

و با توجه به اين كه نسخۀ خطى جلد اوّل شرايع الإسلام كه به خط شيخ محمد بن اسماعيل بن حسين هرقلى نوشته مربوط به سال 670 ق مى‌باشد، (مقدمۀ ناشر شرايع الإسلام چاپ مؤسسۀ اسماعيليان، الذريعة48/13)، بنابراين به احتمال زياد كتاب «النهاية و نكتها» قبل از سال 665 ق تأليف شده است.

قابل ذكر است كه «النهاية و نكتها» بعد از كتاب «جواب المسائل المصرية» تأليف شده زيرا مؤلف تفصيل مطالبى را به آن ارجاع داده است: «هذه النكت الأربع قد ذكرنا الجواب عنها في جواب المسائل المصريّة فليطلب هناك».

و بنابراين آنچه در صفحۀ 184 از جلد اوّل مقدمۀ ناشر آمده است كه «مسائل المصرية» پس از «نكت النهاية» نوشته شده اشتباه است. (النهاية و نكتها ج 1 198).

نسخه‌هاى خطى

در الذريعة5 نسخه را معرفى نموده است كه عبارتند از:

1. نسخه‌اى كه به خط ماجد بن فلاح بن حسن شيبانى در سال 980 ق نوشته شده است و كتاب‌هاى المسائل المصريات و المسائل البغدادية به آن ضميمه شده است و در تملك سيد مهدى قزوينى بوده است.
2. نسخه‌اى به خط ملك محمد بن ميرزا على قمى كه در سال 1054 ق نوشته شده و متعلّق به محقق سبزوارى صاحب «ذخيرة المعاد» بوده است.
3. نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى.
4. نسخۀ متعلّق به آغا بن اسد اللّه بن حجة الاسلام اصفهانى.
5. نسخۀ متعلّق به سيد محمد روضاتى. (الذريعة307/24 و 308).

نُسخ مورد اعتماد

تحقيق و تصحيح كتاب موجود بصورت تلفيقى و با استفاده از 4 نسخۀ خطى صورت پذيرفته است كه در موارد اختلاف از صحيح‌ترين نسخه استفاده شده است و نسخه‌اى به عنوان اصل و اساس در تصحيح انتخاب نشده است. اين 4 نسخه عبارتند از:

1 و 2 - دو نسخۀ خطى متعلق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى به شماره‌هاى 2665 و 2666 كه در قرن دهم نوشته شده‌اند و با رمز «ش» و «ر» مشخص شده‌اند.

3 - نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ دانشگاه تهران با شمارۀ 676 كه با رمز «ك» مشخص شده است.

4 - نسخۀ چاپ سنگى كه در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهيه چاپ شده است و با رمز «خ» مشخص شده است.

تاريخ انتشار

اين كتاب اولين بار در سال 1276 ق در ضمن جوامع الفقهيه به عنوان كتاب نهم از اين مجموعه چاپ شده است، كتاب موجود بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم تحقيق و تصحيح و انتشار يافته است. جلد اول آن در سال 1417 ق چاپ شده و تاريخ چاپ جلد دوم و سوم آن در مقدمۀ ناشر ذكر نشده است.

گروه تحقيق كتاب موجود آقايان شيخ على مؤمن قمى، شيخ على عندليب، شيخ محمد مهدى شب زنده‌دار، سيد ابوالفضل بهاء‌الدينى، سيد على طباطبايى، حاج كمال كاتب و رعد مجيد بهبهانى بوده‌اند. در تمام مراحل تحقيق، علامۀ بزرگوار شيخ محمد مؤمن قمى اشراف داشته‌اند.

زندگى‌نامۀ شيخ طوسى (قده) به قلم آقا بزرگ تهرانى (م 1389 ق) كه در سال 1376 نوشته شده و همين‌طور زندگى‌نامۀ محقق حلى بوسيلۀ شيخ محمد آصفى نيز در مقدمۀ كتاب آمده شده است.

تقسيمات مطالب

تقسيم‌بندى مباحث كتاب، نظير كتاب «النهاية» شيخ طوسى (قده) مى‌باشد و مؤلف تقسيم چهارگانۀ مباحث فقهى به عبادات، معاملات، ايقاعات و احكام را كه در شرايع الإسلام آمده است در اين كتاب ذكر ننموده است.

البته در مقدمۀ ناشر آمده است كه: لا بد من الإشارة إلى هذا الأمر من أن نكت النهاية بمنزلة الشرح الكتاب النهاية و لذلك وضعناه في هامش النهاية و لأجل التحفظ على ترتيب كتاب النهاية جعلنا كل هامش في الموضع الذي يتناسب مع متن النهاية و لم يراع ترتيب النكت. (النهاية و نكتها، ج 188/1 مقدمۀ ناشر).

اين عبارت حاكى از اين است كه تقسيم‌بندى مباحث «النهاية و نكتها» با كتاب «النهاية» فرق داشته است.

فهرست مطالب

در جلد اول كتاب‌هاى طهارت، صلاة، صيام، زكاة و حج مطرح شده است.

جلد دوم شامل كتاب‌هاى جهاد، ديون، كفالات، حوالات، وكالت، شهادات، قضايا و احكام، مكاسب، متاجر، نكاح و طلاق است.

جلد سوم مباحث عتق و تدبير و مكاتبه، ايمان و نذور و كفارات، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، وقوف و صدقات، وصايا، مواريث، حدود و ديات را شامل مى‌شود.

در قسمت كتاب متاجر، مباحث شفعه، شركت، مضاربه، رهن، وديعه، عاريه، مزارعه و مساقاة و اجارات مطرح شده است.

در كتاب طلاق نيز مباحث اقسام طلاق، لعان و ارتداد، ظهار و ايلاء، خلع و مباراة را در بردارد.

ويژگى‌ها

1. آزاد انديشى

   انقياد مؤلف در برابر ادلۀ شرعى در كنار آزاد انديشى وى كتاب «النهاية و نكتها» را از ساير كتب فقهى آن زمان ممتاز كرده است. وى با دقت كم نظيرى به بررسى اقوال و نظريات شيخ طوسى (قده) پرداخته است براى روشن شدن اين مطلب به ذكر بعضى از عبارت‌هاى كتاب مى‌پردازيم.

   در كتاب ديات: هذا شيء ذكره المفيد رحمه اللّه في كتاب المقنعة و الشيخ رحمه اللّه في النهاية، و لم أقف به على أصل، و نحن في مقام المطالبة للشيخين رحمها اللّه بدليل ذلك. (ج 65/3).

   ذهب شيخنا أبو جعفر في نهايته إلى أنّ فيها دية السن الأصليّة، و هذا المذهب قوي و به أخبار كثيرة معتمدة، أقول نحن لا ندري قوّته من أين عرفها و لا الأخبار الّتي أشار إليها أين وجدها، و لا الكثرة من أين حصلها و نحن مطالبوه بدعواه. (ج 436/3).

   ذهب إلى ذلك شيخنا المفيد رحمه اللّه في المقنعة و لم يذكر لنفسه مستندا فأحكيه. (ج 366/3).

2. فقه الحديث

   نحوۀ بررسى دقيق متن روايات و بررسى تعارض آنان و تأمل و تدبر محققانه در روايات و باصطلاح «فقه الحديث»، در كتاب «نكت النهاية» بخوبى مشهود مى‌باشد كه به چند نمونه مختصرا اشاره مى‌شود.

   در بحث سعى در حج در مورد روايت سماعه: فهذا الحديث بعينه أخلّ ببعضه، فاضطرب اللفظ، و ما ذكرناه تأويل و إلاّ فالخبر مضطرب، و ما ذكرناه أقرب إلى تأويله. (ج 511/1، ج 88/2، 174).

3. نكات رجالى

   ذكر نكات رجالى و توجه به سلسله سند روايات، و نظريات رجالى مؤلف از خصوصيات باارزش و مهم اين كتاب مى‌باشد كه به چند نمونه اشاره مى‌شود.

   در بحث احتكار: و الشيخ رحمه اللّه عوّل في تقدير مدّة الترخيص في الاحتكار و على رواية السكوني و هو عامي لا يعمل بما ينفرد به، و السكوني ضعيف و محمد بن قيس يحتمل أن يكون أبا أحمد أسدي، و قال النجاشي في كتاب الرجال...،

   و الرواية طريقها ابن اسباط و هو فتحي، و الحسن بن محمد سماعة واقفي معاقد في الوقف و محمد بن زياد واقفي أيضا، محمد بن عيسى بن عبيد ضعيف ذكر ذلك الشيخ أبو جعفر رحمه اللّه في كتاب الرجال و عما فطحي، و أنا أتوقف فيما ينفرد به خصوصا إذ أورد منافيا للأصل. (ج 114/2، 148، 167، 177، 204).

4. احاطه به نظريات قدما

   سراسر كتاب در برگيرندۀ نظريات فقهاى عظام از قدماء و متأخرين زمان مؤلف و نظريات مختلف شيخ طوسى در كتب مختلف او است كه نشان از احاطۀ مؤلف به نظريات آنان دارد كه به چند نمونه اشاره مى‌شود.

   لكن الشيخ رحمه اللّه تبع في جميعها وضع الشيخ المفيد رحمه اللّه في المقنعة، فالشيخ يتبع الآثار، و قد سبقه الشيخ المفيد رحمه اللّه على هذه الأخبار في المقنعة، ذكر الشيخ في المبسوط، للشيخ في هذه قولان، و قد صرح في مسائل الخلاف، و هو اختيار ابن بابويه و الشيخ المفيد رحمها اللّه.

   و قد حقق في الاستبصار، ما ذكره الشيخ في النهاية قد رجع عنه في المبسوط، شيخ أبو جعفر رحمه اللّه في المسائل الحائرية، و إلى ما ذهب شيخنا أبو جعفر في النهاية ذهب السيد المرتضى رحمه اللّه في الانتصار، فالمفيد رحمه اللّه ذكر في الإرشاد و المقنعة قد خالف في ذلك سلاّر بن عبدالعزيز من فقهائنا. (ج 202/1، 206، 462، 284، 346، ج 97/3، 439).

   و از فقهاى نزديك به عصر محقق حلى به نظريات ابن ادريس (م 598 ق) و شيخ قطب راوندى (م 573 ق) نيز اشاره دارد. (ج 436/3، 423).

5. تعبدبه اخبار اهل بيت عليهم السلام

   مؤلف در تعبدبه اخبار اهل بيت عليهم السلام كم نظير بوده تا جايى كه در بحث ديۀ جنين مى‌نويسد، و استدل بإجماع الفرقة و أخبارهم و أنت تعرف أن التقديرات الشرعيّة لاستفاد بالأنظار العقليّة، و لا الاستخراجات الفكريّة، و إنما تستفاد بالنقل و التوقف. (ج 462/3).

6. مباحث لغوى و نحوى

   توجه مؤلف به نكات اساسى مباحث فقهى همچون رجال، فقه الحديث، يا ذكر اقوال فقهاى بزرگ، وى را از توجه به جزئيات غافل نمى‌كند تا جايى كه به بعضى از مباحث لغوى و نحوى متعرض مى‌شود.

   به عنوان نمونه در كتاب وقوف و صدقات بحث مفصلى را در معنى ايمان و فسق مطرح نموده يا اين كه در كتاب النكاح مى‌نويسد: «أما نصب «حىّ» فقد منعه فضلاء النحاة لأنه لا يجوز.... (ج 312/2).

7. راجع به كتاب النهاية

   مؤلف در كتاب مكررا تصريح بر اين دارد كه متن النهاية برگرفته و مأخوذ از نصوص روايات مى‌باشد.

   به عنوان نمونه در بحث شرط در عقد، در كتاب متاجر: ما ذكره الشيخ في النهاية هو الذي نطقت به الأخبار. يا در جاى ديگر: أما لفظ النهاية فالظاهر أنّه قصد لفظ الرواية. (ج 347/3، ج 141/2).

گفتار بزرگان

روضات الجنات به نقل از شهيد دوم: و له تصانيف حسنة محقّقة محررّة عذبة، فمنها كتاب نكت النهاية مجلدان. (روضات الجنات 170/2).

رياض العلماء: كان عظيم الشأن جليل القدر رفيع المنزلة لا نظير له في زمانه، له كتب منها شرح نكت النهاية مجلد. (رياض العلماء 105/1، 106).

فوائد رضوية: از براى آنجناب مصنفات نافعه و مؤلفات فائقه است مانند شرح نكت النهاية. (فوائد رضوية 63).

لؤلؤ البحرين: و له قدس سره من التصانيف كتاب شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، كتاب النافع في مختصر الشرايع...، شرح نكت النهاية. (لؤلؤ البحرين 235).

منابع

- الذريعة، 75/7، 110/14

- روضات الجنات 170/2

- رياض العلماء 105/1، 106

- فوائد رضويه 63

- لؤلؤ البحرين 235

پیوندها

مطالعه کتاب النهایة و نکتها در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور