شرح المقدمة الجزرية
| نام کتاب | شرح المقدمة الجزرية |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | المقدمه الجزريه. شرح |
| پدیدآورندگان | طاش کبری‌زاده، احمد بن مصطفی (نويسنده)
عرباوي، فرغلي سيد (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BP 75/56 /الف2 م7026 1386 |
| موضوع | ابن جزري، محمد بن محمد، ??? - ???ق. المقدمه الجزريه - نقد و تفسير
شعر عربي - قرن 9ق. قرآن - قرائت |
| ناشر | مکتبة اولاد الشيخ للتراث |
| مکان نشر | مصر - جيزه |
| سال نشر | مجلد1: 2007م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE17674AUTOMATIONCODE |
معرفی اجمالی
شرح المقدمة الجزرية نوشته عصام‌الدین احمد بن مصطفی بن خلیل ، مشهور به طاش کبری زاده کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی. این اثر یکی از شرح‌های متعدد بر اشعار حافظ ابن جزری دمشقی در تجوید قرآن است.
ساختار
کتاب دارای دو بخش اصلی است:
بخش اول که حاصل تلاش محقق کتاب است به معرفی حافظ ابن جزری دمشقی (م 833ق) صاحب نظم کتاب و منظومه او و طاش کبری زاده؛ شارح منظومه ابن جزری و شرحش بر منظومه ابن جزری می‌پردازد. فرغلی همچنین در ضمن این مباحث به بیان اتصال سند کتاب به ابن جزری می‌پردازد و 72 مورد از سایر شروحی که در زمان‌های مختلف بر منظومه او نوشته شده را نام می‌برد.
بخش دوم کتاب، ارائه متن اصلی نویسنده (عصام‌الدین احمد بن مصطفی بر اشعار ابن جزری) است.
او در نگارش این اثر از 190 منبع بهره برده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: الياءات المشددات في القرآن و كلام العرب نوشته ابومحمد مکی بن ابوطالب قیسی قیروانی قرطبی، الوافي في شرح الشاطبية في القراءات السبع اثر شيخ عبدالفتاح عبدالغنی القاضی، هداية القارئ الی تجويد كلام البارئ اثر شیخ عبدالفتاح سید عجمی مرصفی، المستنير في القراءات العشر نوشته ابوطاهر بن سوار، المفصل في علم العربية تصنیف ابواقاسم محمود بن عمر زمخشری و... .[۱]
گزارش محتوا
این کتاب، شرح طاش کبری زاده (احمد بن مصطفی) بر منظومه ابن جزری است. ابن جزری قصیده‌اش را در بحر رَجَز و ضمن 107 بیت سروده. مطالب این منظومه را می‌توان بر سه قسم کلی تقسیم کرد؛
مقدمه قصیده که در آن ناظم ضمن 8 بیت به حمد الهی و معرفی خودش و موضوع این ابیات و ... می‌پردازد.
ابواب بحث که شامل 15 باب است و مباحث ذیل را دربر دارد؛ مخارج حروف عربی فصیح، صفات حروف عربی، تجوید، تفخیم و ترقیق، ادغام متماثلین و متجانسین، ضاد و ظاء، نون و میم و احکام آن‌ها، تنوین و نون ساکنه، مد و قصر، وقف و ابتدا، مقطوع و موصول، انواع تاء، همزه وصل، وقف در اواخر کلمه و ...
خاتمه نظم که با حمد و ثنای خدا و رسول(ص) پایان می‌پذیرد.[۲]
محقق کتاب، فرغلی عرباوی درباره شرح طاش کبری زاده، چنین می‌نویسد: برخی از قرائنی که دلالت می‌کنند که این شرح از اوست چنین هستند: نویسنده در کتاب «مفتاح السعادة و مصباح السيادة في موضوعات العلوم» در بخش ذکر علم مخارج حروف از این کتاب به‌عنوان یکی از مصنفاتش در ایام جوانی یاد می‌کند که برخی از دوستان از آن بهره برده‌اند. مقدمه کتاب حاضر عباراتی نزدیک به همین عبارات را دارد. بر روی جلد نسخه خطی آن نوشته تألیف علامه طاش کبری زاده. بسیاری از شارحان انتساب این اثر به طاش کبری را تأیید کرده‌اند و برخی از او با عنوان «رومی» تعبیر آورده‌اند. [۳]
همچنین وی می‌نویسد: امتیاز شرح طاش کبری زاده بر مقدمه جزریه، سهولت عبارات، خالی بودن از حشو، دوری از الفاظ مشکل و تقریب معانی در قالب جدید است. شیوه او در تصنیف این کتاب چنین است؛ به تصحیح عبارات و جمله‌های هر بیت پرداخته و از این کار به مبانی تعبیر کرده و با حرف (م) آن را رمزگذاری کرده است سپس وجوه إعرابی که کلمات بیت متحمل آن می‌شوند را ذکر می‌کند و از این کار به لواحق تعبیر کرده و با حرف (ل) آن را رمزگذاری نموده، سپس شرح مختصری از بیت می‌دهد او از این عمل به حقائق تعبیر آورده و با حرف (ح) آن را رمزگذاری کرده است.[۴]
محقق برخی از مشخصه‌های این شرح را این‌چنین بیان می‌کند؛
- وی در شرحش از اشتقاق لغوی و اصطلاحی بعضی مفردات ابیات سخن می‌گوید و گاهی با ابیات شعری برای این امر استشهاد می‌کند.
- هنگام بیان حکمی از احکام مربوط به بابی از ابواب تجوید، اکثراً از مثال‌های قرآنی استفاده می‌کند.
- غالباً إعراب کلمات بیت و جمله‌ها را بیان می‌نماید.
- حکمی که از آن بحث می‌شود را به قاری و راویی که در کتب قراءات آمده توسعه می‌دهد.
- در بیان معانی اصطلاحات فن تجوید از جهت لغت و اصطلاح اهتمام دارد و در بیان مخارج و صفات حروف عربی دقیق است.
- به کلام برخی از ائمه این علم استشهاد و به برخی از احادیث نبوی و منظومات تجویدی استدلال می‌کند.
- به بعضی از اشکالات وارده در فن تجوید پاسخ می‌دهد.
- در بسیاری از موارد سعی می‌کند موارد اختلاف بین اهل این فن را توجیه کند.[۵]
یکی از مباحث این کتاب که دارای اهمیت است، کلام طاش کبری زاده در باب مد است. او دراین‌باره معتقد است: درست است که شایع شده برای میزان کشش مد باید آن را به‌اندازه دو حرف «آ» یا دو شماره یا دو بند انگشت دست و ... کشید، اما در حقیقت، ضابطه برای فهم درست میزان کشش در چنین امری، شنیدن مشافهی از لفظ مشایخ و اساتید این فن است.[۶]
نویسنده در باب مخارج حروف هفده مخرج را معرفی می‌کند. [۷] وی ادامه مباحث کتاب را در صفات حروف، معرفت تجوید، ترقیقات، انواع راء و احکام هرکدام، انواع لام قمری و شمسی و احکام هریک از آن‌ها، مباحث ادغام و ... پی می‌گیرد.
وضعیت کتاب
صفحات 71 و 72 کتاب، حاوی رونوشت تصاویر نسخه خطی کتاب است.
فهرست مطالب و پیش از آن، فهرست منابع و مآخذ کتاب در انتهای کتاب ذکر شده است.
پاورقی‌های کتاب، علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی در شرح و توضیح محتوای کتاب است.
ذکر عنوان «النص المحقق» در قسمت فهرست مطالب، (صفحه 73 تا 93 کتاب است) از قلم افتاده است.
محقق کتاب، اشعار ابن جزری را در صفحات 44 تا 52 ذکر می‌کند.
او برای این امر به سه نسخه از نسخ خطی کتابخانه الأزهر و همچنین بعضی نسخ خطی مثل مخطوط ابن ناظم (متوفی 859ق)، عبدالدائم أزهری (متوفی 870ق) شرح فضالی بصیر (متوفی 1020ق) و دیگر نسخه‌ها مراجعه کرده است.[۸]
برخی علامت‌های اختصاری کتاب این‌گونه هستند: «" "» برای احادیث و نصوصی که مصنف آن را نقل کرده است، «ت» سال وفات، «ه» سال هجری قمری، «م» سال میلادی، «اه» انتهی، «/» علامت انتهای برگه در نسخه خطی و شروع برگه جدید، «ص» صفحه، «ط» شماره چاپ.[۹]
پانویس
منبع مقاله
مقدمه و متن کتاب.