الوجوه و النظائر لألفاظ كتاب‌الله العزيز
| نام کتاب | الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب الله العزیز |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | زفیتی، محمد حسن ابوالعزم (محقق)
دامغانی، حسین بن محمد (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 82/6 /د2و3 |
| موضوع | قرآن - مترادفها و متضادها
قرآن - مسایل لغوی قرآن - واژه نامهها |
| ناشر | جمهوریة مصر العربية، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامية، لجنة احياء التراث الاسلامي |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| سال نشر | 1416 هـ.ق یا 1996 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10663AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
الوجوه و النظائر لألفاظ كتاب الله العزيز، اثرى است منسوب به ابوعبدالله حسين بن محمد دامغانى (متوفى 478ق1085/م)، با تحقيق محمدحسن ابوالعزم زفيتى، پيرامون وجوه و نظاير در قرآن كه به زبان عربى و در قرن پنجم هجرى نوشته شده است.
اين كتاب به اسامى متعددى ناميده شده است و نسخ گوناگونى از آن نيز در كتابخانه‌هاى دنيا موجود مى‌باشد. كارل بروكلمان معتقد است كه امام دامغانى صاحب دو كتاب به نام‌هاى «الزوائد و النظائر و فوائد البصائر» و «الوجوه و النظائر» مى‌باشد. خيرالدين زركلى نام اين كتاب را «الزوائد و النظائر في غريب القرآن» دانسته و عمر رضا كحاله «الزوائد و النظائر و فوائد البصائر». اسماعيل بغدادى نيز آن را «الزوائد و النظائر و فوائد البصائر» و «الوجوه و النظائر» معرفى كرده و ابن جوزى و سيد محمد مرتضى زبيدى آن را «الوجوه و النظائر» خوانده‌اند ...[۱]
نويسنده دليل تأليف كتاب خود را تأمل در «وجوه القرآن» مقاتل بن سليمان و نواقص و فروگذارى از بعض وجوه قرآن دانسته است ...[۲]
ساختار
كتاب با سه مقدمه از ناشر، محقق و نويسنده آغاز شده است. نويسنده در كتاب خود وجوه مختلف 642 كلمه قرآنى را به ترتيب حروف معجم مورد بررسى قرار داده است و براى هر وجه، يك يا چند آيه قرآنى به‌عنوان شاهد ذكر كرده است ...[۳]
گزارش محتوا
در مقدمه ناشر، به كتبى كه در موضوع اثر حاضر نوشته شده، اشاره گرديده است. از جمله اين كتب، عبارتند از: «الأشباه و النظائر في القرآن الكريم» اثر مقاتل بن سليمان بلخى (متوفى 150ق)؛ «تحصيل نظائر القرآن» تأليف حكيم ترمذى (متوفى 318ق)؛ «الأشباه و النظائر في الألفاظ القرآنية التي ترادفت مبانيها و تنوعت معانيها» اثر ثعالبى (متوفى 429ق) و... ...[۴]
در مقدمه محقق، ضمن ذكر اسامى مختلفى كه براى كتاب ذكر شده و بررسى آنها، به بحث پيرامون علمايى كه پيرامون موضوع اين كتاب دست به تأليف زده‌اند، نسخ موجود از كتاب، معناى وجوه و نظائر، سبب برگزيده شدن اين كتاب براى تحقيق و روش تحقيق، پرداخته شده است ...[۵] در مقدمه نويسنده نيز به انگيزه تأليف، اشاره گرديده است ...[۶]
در اين كتاب، از باب «الف» تا باب «شين» در جلد اول و مابقى آن، در جلد دوم جاى گرفته است. در ابتداى هر باب نيز الفاظى كه در آن باب مورد بحث و بررسى قرار گرفته، ذكر شده است؛ به‌عنوان مثال، از جمله الفاظى كه در باب «الف» ذكر شده، عبارتند از: اسم، أمر، أحد، أحاط، أحصى، استحيا، إتيان، أسفل، إتخذ، أهل، أولى، أجل، آيات، أرسل، أم، أب، أذى، اتباع، إناث، إتمام، إدراك، إقامة، أعناق، إثم، أكنة، إنسان، إسراف، أسفار، أمانة، امرأة، أفواه، أخلد، إثخان، أواب، أذان، آل، إلا، اعبدوا، الإفك و... ...[۷]
چنان‌كه بيان گرديد، موضوع اصلى كتاب، پرداختن به وجوه و نظاير در قرآن مى‌باشد. اصطلاح «وجوه»، به معانى گوناگونى كه واژه‌هاى مشترك دارند اطلاق مى‌شود و اصطلاح «نظاير» به واژه‌هايى كه از نظر لفظ نظير هم باشند؛ به‌عبارت‌ديگر، نظاير، اسم الفاظ مى‌باشد و وجوه اسم معانى است.
پيرامون اهميت و ارزش كتاب حاضر، توجه به اين نكته ضرورى است كه از جمله علوم قرآنى، وجوه و نظاير كلمات قرآنى مى‌باشد و اگرچه اين علم، تاكنون به‌صورت علمى مستقل شناخته نشده است، اما بعضى بر آنند كه از متفرعات علم تفسير است؛ چنان‌كه در تفاسير متقدمين چون «كشف الأسرار» و غير آن، گاه مواردى مشاهده مى‌شود كه مفسر قبلا وجوه و معانى مختلف كلمه‌اى را مورد بحث قرار داده و آنگاه به تفسير آيه مزبور پرداخته است. اما بعدها با گسترش معارف قرآنى، كتبى مستقل در اين باب نگارش يافت. مقاتل بن سليمان، ابن جوزى، ابن دامغانى، ابن فارسى و... از جمله اولين گردآورندگان وجوه و نظاير قرآن هستند و از جمله مهم‌ترين كتبى كه در اين زمينه نگارش يافته، اثر حاضر مى‌باشد.
از مزاياى كتاب كه اهميت كار مصحح را دوچندان كرده است، آوردن اختلاف نسخ ذيل پاورقى‌ها مى‌باشد.
وضعيت كتاب
از اين اثر، نسخ متعددى در دست مى‌باشد كه در هركدام، اسم خاصى براى كتاب ذكر شده است به شرح زير: در نسخه اول، مكتوب 467ق، «الزوائد و النظائر و فوائد البصائر»؛ در نسخه دوم، مكتوب 1067ق، «الوجوه و النظائر»؛ در نسخه سوم، مكتوب 1154ق، «الوجوه و النظائر لألفاظ كتاب الله العزيز»؛ در نسخه چهارم، مكتوب 1189ق، «الوجوه و النظائر لألفاظ كتاب الله العزيز و معانيها»؛ در نسخه پنجم، مكتوب 1275ق، «الوجوه و النظائر» و در نسخه ششم، مكتوب 1275، «الوجوه و النظائر في غريب القرآن و عجائبه».
اين كتاب، توسط آقاى كريم عزيزى نقش، تحت عنوان «قاموس قرآن»، به فارسى ترجمه شده است. در اين اثر، مترجم از متن مورد اصلاح و تنقيح عبدالعزيز سيد الأهل، از علماى معاصر لبنان به سال 1389ق، استفاده نموده است. اصلاحاتى كه توسط عبدالعزيز سيد الأهل صورت گرفته، شامل اين امور است: حذف واژه‌هاى تكرارى، اشاره به آرا و نظريات برخى از مفسران در پاورقى، بازگرداندن واژه‌ها به اصل و ريشه آنها. مترجم نيز بر وجوه ذكرشده از ديگر كتب وجوه و النظاير، مواردى را بر آن افزوده است. در مجموع، 535 كلمه قرآنى (از مجموع 642 مورد)، وجوه آن ترجمه شده است كه كاستى 107 مورد ديگر نتيجه اصلاح و تنقيح مصحح مى‌باشد.
فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان و فهرست «آيات»، «لغات»، «اعلام»، «امم، قبايل و طوايف»، «شهرها و مواضع»، «غزوات» و «ايام» مذكور در متن، به‌همراه فهرست مصادر و منابع مورد استفاده محقق، در انتهاى جلد دوم آمده است.
در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع مطالب ...[۸]، ارجاع به ساير منابع ...[۹] و اقتباسات صورت‌گرفته در كتاب ...[۱۰]، به توضيح برخى كلمات و اعلام مذكور در متن ...[۱۱] و اختلاف نسخ، پرداخته شده است ...[۱۲]
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. سايت راسخون، به آدرس: http://www.rasekhoon.net/forum/thread/652599/page127/، به اشتراك گذاشته‌شده در تاريخ پنج‌شنبه 13 مهر 1391.
پیوندها
مطالعه کتاب الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب الله العزیز در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور