اللمعة الدمشقية في فقه الإمامية
| نام کتاب | اللمعة الدمشقیة في فقه الإمامیة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مروارید، علی اصغر (محقق)
مروارید، محمد تقی (محقق) شهید اول، محمد بن مکی (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 182/3 /ش9ل8 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 8ق. |
| ناشر | دار التراث |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1410 هـ.ق یا 1990 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE371AUTOMATIONCODE |
مؤلف
اللمعة الدمشقية في فقه الإمامية تألیف شمس الدين ابوعبدالله محمد بن محمد بن حامد بن مكى جزينى عاملى ، معروف به شهيد اول (م 786 ق).
اعتبار كتاب
كتاب اللمعة الدمشقيّة يكى از آثار كم‌نظير بجاى مانده از شهيد اول (قده) مى‌باشد. اين كتاب كه در بردارندۀ يك دوره از مهم‌ترين مباحث فقهى مى‌باشد كه به سبك فقه فتوايى نوشته شده و گاهى نيز به صورت بسيار مختصر مباحث استدلالى در آن ديده مى‌شود و به دليل اختصار و تعابير روان همراه با نظم و ترتيب از جايگاه خاصى برخوردار است.
از آنجا كه شهيد اول اديب بزرگ و شاعر با ذوقى بوده است، به تعابير فقهى متداول آن زمان بسنده ننموده است بلكه با دگرگونى در تعابير فقهى زمان خود و با استفاده از علم معانى و بيان و بكارگيرى زيباترين تعابير اثرى جاودانه را ايجاد نموده است.
اين كتاب از مشهورترين مصنفات شهيد اول و معتبرترين متون فقهى شيعه است. از زمان نگارش اين كتاب گرانقدر، فقهاى عظام توجه خاص به آن داشته و در تأليفات خود به آن استناد نموده‌اند.
همچنين حواشى و شروح متعددى همچون «الروضة البهيّة» شهيد ثانى (م 966 ق)، «شرح لمعه» شيخ على كاشف الغطاء (م 1353 ق)، «شرح لمعه» سيد محمدرضا بن محمد بحر العلوم (م 1253 ق) بر آن نوشته شده است.
روش تأليف
شهيد اول در اين كتاب در ابتدا احكام هر باب را ذكر نموده و پس از آن مسائلى كه با اين احكام ارتباط داشته و سپس مستحبات و مكروهات را بيان نموده است و آن چنانكه در پايان كتاب آمده است نظريات مشهور از فقها در آن ذكر شده: و لم نذكر فيها سوى المهم و هو المشهور بين الأصحاب.
از نظر تعريف اصطلاحات فقهى، اين كتاب حتى از آثار محقق حلّى (م 676 ق) و علامۀ حلى (م 726 ق) نيز پيشى گرفته است و مؤلف با استفاده از نتايج تلاش قدماى از علماء به پى‌ريزى سبكى جديد در فقه در آن عصر پرداخته است.
وى دربارۀ اين كتاب ارزشمند در اجازه‌اش به ابن خازن مى‌نويسد: و من ذلك كتاب اللمعة الدمشقية مختصر لطيف في الفقه. (بحار الأنوار ج /104ص 187).
شهيد ثانى در مقدمۀ كتاب «الروضة البهيّة» در تعريف آن مى‌گويد: المختصر الشريف و المؤلّف المنيف، المشتمل على أمّهات المطالب الشرعيّة الموسوم باللمعة الدمشقيّة.
علت تأليف
آن چنانكه فرزند فاضل مؤلف، ابوطالب محمد گفته است كتاب به درخواست شمس الدين محمد آوى يكى از اصحاب و نزديكان سلطان على بن مؤيد از سلاطين سربداران خراسان نوشته شده است تا اين كتاب مرجع در احكام فقهى و حكومتى آنان باشد. شهيد أوّل در خطبۀ كتاب از وى تعبير به «بعض الديانين» و در پايان تعبير به «بعض الطلاب» نموده است.
تاريخ تأليف
آن چنانكه شهيد ثانى در مقدمۀ كتاب الروضة البهيّة بيان نموده است كتاب اللمعة الدمشقية در يك هفته و در سال 782 ق تأليف شده است.
از طرف ديگر در اجازۀ شهيد به ابن خازن در سال 784 نام كتاب اللمعة الدمشقيّة را ذكر نموده است كه نشانگر اين است كه كلام شهيد ثانى صحيح مى‌باشد. (بحار الأنوار ج /104ص 187).
بنابراين آنچه شيخ حر عاملى (م 1104) در أمل الآمل ذكر نموده كه اين كتاب در زندان قلعه شام و در سال 786 ق نوشته شده و در نزد شهيد اوّل فقط مختصر النافع محقق حلّى موجود بود صحيح نمى‌باشد. (أمل الآمل ج 1 ص 182، 183).
ارتباط اللمعة الدمشقيّة و مختصر النافع
اگرچه شيخ حر عاملى در أمل الآمل نوشته كه: و ما كان يحضره من كتب الفقه غير المختصر النافع، در دسترس شهيد اول فقط مختصر النافع محقق بوده است و بعدها اين نظر در بين صاحبان تراجم مشهور شده است امّا به دلايل زير اين مطلب صحيح نمى‌باشد.
- ترتيب طرح بسيارى از مباحث كتاب با ترتيب مباحث مختصر النافع ناهمگون است. به عنوان نمونه كتاب‌هاى قضاء و شهادات كه در قسمت چهارم (احكام) مختصر النافع آمده است پس از كتاب كفارات و نذر ذكر شده است.
- بسيارى از مباحث مثل كتاب‌هاى مزارعه، مساقات، شفعه، جعاله كه در لمعه آورده شده در كتاب مختصر النافع وجود ندارد.
- در بسيارى از عبارت‌هاى كتاب به منابع و مآخذى غير از مختصر النافع استناد شده است مثلا در صفحات 55، 105 به الخلاف شيخ طوسى، صفحۀ 97 به النهاية شيخ طوسى، ص 61 به المبسوط شيخ طوسى، ص 111 به شرائع الإسلام محقق حلّى استناد شده و از طرف ديگر در بعضى از قسمت‌هاى كتاب، رواياتى از ائمۀ معصومين(ع) را نقل نموده كه در مختصر النافع وجود ندارد.
- از طرفى ورود و خروج در بعضى از ابواب فقهى هيچ مشابهتى با مختصر النافع ندارد و بعضى از مسائل مذكور در اللمعة در مختصر النافع موجود نيست به عنوان نمونه در مورد مسألۀ نماز قضاء آمده است: ذهب المرتضى و ابن الجنيد و سلاّر إلى وجوب تأخير أولى الأعذار إلى آخر الوقت، و جوّزه الشيخ أبو جعفر الطوسي رحمه الله أوّل الوقت و هو أقرب.
- گاهى نيز بعضى از استدلال‌هاى شهيد به مجلس درس محقق حلى و كتاب شرايع الإسلام او است، مثلا در صفحۀ 111 مى‌نويسد:
و قال الفاضل نجم الدين أبو القاسم في الدرس، لا يرد إلاّ بالخيار و هو ينافي حكمه في الشرائع.
تاريخ انتشار
اين كتاب مكررا چاپ شده است. كتاب موجود توسط دار التراث و دار الإسلاميّة در سال 1410 ق در بيروت چاپ شده است. مصححين آن محمدتقى مرواريد و على اصغر مرواريد بوده‌اند.
نسخه‌ها
در الذريعة به 3 نسخه اشاره شده كه عبارتند از:
- نسخۀ آستان قدس رضوى مربوط به سال 849 ق، و به خط ابراهيم بن حاج على. اين نسخه توسط شهيد ثانى در سال 940 تصحيح شده است.
- نسخۀ متعلّق به فخر الدين نصيرى، مربوط به سال 954 ق در تهران.
- نسخۀ متعلّق به سيد محمد موسوى جزائرى، مربوط به 995 ق، و به خط محمد بن على موسوى.
در صفحۀ 138 از كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه به ده نسخه اشاره شده است كه 4 نسخۀ آن متعلّق به آستان قدس رضوى مربوط به سال‌هاى 849، 907، 958، 960 ق است و سه نسخۀ آن متعلّق به كتابخانۀ آیت‌الله نجفى، مربوط به سال‌هاى 863، 898، 951 ق، دو نسخه از دانشگاه تهران مربوط به سال‌هاى 947، 948 ق و يك نسخه از كتابخانۀ ملك، مربوط به سال 967 ق است.
نُسخ مورد اعتماد
محققين كتاب موجود پس از بررسى بيش از 20 نسخۀ خطى، از بين آنها 3 نسخۀ خطى را محور تحقيق خود قرار داده‌اند كه عبارتند از:
- نسخۀ خطى قديمى متعلّق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى، مربوط به سال 849 ق (63 پس از شهادت مؤلف). اين نسخه قديم‌ترين نسخۀ موجود مى‌باشد كه در الذريعة و مقدمه‌اى بر فقه شيعه به آن اشاره شده است. اين نسخه به خط ابراهيم بن حاج على است كه در پايان آن به خط شهيد ثانى اين گونه آمده است:
- نويسندۀ اين نسخه كه خداوند او را به بهترين وجه موفق بدارد و راه او را براى يافتن و تحقيق آسان گرداند اين نسخه را به پايان رساند كه بخشى از آن را من خود خواندم و بخش ديگر را گوش دادم و بخش سوّم را متوجه معانى آن شدم.
- اين نسخه به عنوان اصل در چاپ كتاب موجود مورد استفاده واقع شده است.
- نسخۀ قديمى ديگر از آستان قدس رضوى، مربوط به سال 907 ق.
- نسخۀ متعلّق به سيد على اصغر علوى در قزوين، و مربوط به سال 883 ق. اين نسخه با رمز «ق» مشخص شده است.
علاوه بر اين سه نسخه، از شرح لمعۀ شهيد ثانى كه خودش آن را خوانده است و مقابله نموده و حواشى در كنار آن نوشته است در تحقيق و تصحيح متن استفاده شده است كه اين نسخه با عنوان «الشرح» مشخص شده است.
علل تفاوت نسخ
قابل ذكر است كه در كتاب مستدركات أعيان الشيعة (ج 182/2) علت تفاوت نسخه‌هاى لمعه را اين گونه بيان نموده است: در زمانى كه نسخۀ اصلى كه به خط شهيد اوّل براى شمس الدين محمد آوى فرستاده شد، در راه فردى به نام شمس الدين زابلى كتاب را از حامل آن گرفته و از روى آن نسخه بردارى نموده است امّا از آن جايى كه فرصت كافى براى مقابله و مطابقت با نسخۀ اصلى در راه نداشته است غلطهايى در آن ايجاد شده است و وقتى او به سوى شهيد اول بازگشت شهيد اول غلطهاى آن را تصحيح نموده است و به همين دليل بين دو نسخه اختلافهايى وجود دارد.
تذكر:
اگرچه به صورت متعارف به تفاوت‌هاى نسخه‌هاى خطى در حاشيۀ كتاب اشاره مى‌شود اما در كتاب موجود در صفحات 290 تا 295 به اين تفاوت‌ها كه 283 مورد مى‌باشد اشاره شده است.
قابل ذكر است كه در مقدمۀ كتاب صفحات 18، 19 به 4 نسخه اشاره شده است كه سه نسخه از اللمعة الدمشقية و يك نسخۀ خطى از الروضة البهيّة كه خود شهيد ثانى آن را خوانده و تأييد نموده است. امّا در پايان كتاب در توضيح اختلاف بين نسخه‌هاى خطى فقط به سه نسخه اشاره شده كه دو نسخۀ خطى لمعه و يكى نيز نسخۀ چاپ سنگى از الروضة البهيّة است.
تقسيم‌بندى مطالب
مباحث كتاب اللمعة الدمشقيّة نظير شرائع الإسلام در 4 قسمت عبادات، معاملات، ايقاعات و احكام مطرح شده است ولى از نظر تقسيم‌بندى كتاب‌ها در بعضى موارد با كتب فقهى متداول تفاوت‌هايى دارد.
اين كتاب‌ها عبارتند از: طهارة، صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج، جهاد، كفارات، نذر و توابع آن، قضاء، شهادت، وقف، عطيّه، متاجر، دين، رهن، حجر، ضمان، حواله، كفاله، صلح، شركت، مضاربه، وديعه، عاريه، مزارعه، مساقاة، اجاره، وكالة، شفعه، سبق و رمايه، جعاله، وصايا، نكاح، طلاق، خلع و مباراة، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، تدبير و مكاتبه، اقرار، غصب، لقطه، احياء موات، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، ميراث، حدود، قصاص، ديات.
از كتاب طهارت تا جهاد، قسمت عبادات است و ساير قسمت‌ها با يكديگر آميخته شده‌اند. از كتاب شركة تا نكاح، قسمت معاملات است، و كتاب‌هاى حدود، قصاص، ديات، قضاء و شهادت، قسمت احكام است و بقيۀ كتاب‌ها قسمت ايقاعات مى‌باشند.
شروح و حواشى
كتاب اللمعة الدمشقية از زمان تأليف مورد توجه فقها واقع شده و شروح و حواشى متعددى بر آن نوشته شده است و حتى آن را ترجمه نموده و به شعر در آورده‌اند.
صاحب الذريعة در مورد اين شروح مى‌نويسد: و قد حظى من تأخر عنه من الفقهاء و تولّوه بالشرح و التعليق و من أهم الشروح و أشهرها الروضة البهيّة في شرح اللمعة الدمشقيّة.
اين شروح را به دو دسته مى‌توان تقسيم نمود. گروهى كه داراى نام مستقلى هستند و گروهى كه با نام شرح يا حاشيه مشهور شده‌اند.
شروحى كه داراى نام مستقلى هستند:
- الروضة البهيّة في شرح اللمعة الدمشقيّة، تأليف شهيد ثانى (م 966 ق) (ذ49/14/).
- توضيح المشكلات، از محمد شفيع بن محمد حسين (اواسط قرن 13).
- التحفة الغرويّة (شرح كتاب ميراث)، از شيخ خضر بن سلال آل خدام عفكاوى (م 1255 ق) (ذ48/14/).
- كشف النقاب، از مسيح بن محمد سعيد تهرانى.
- المذاهب القدسيّة، الأنوار الغرويّة، الشريعة النبويّة، از شيخ محمد جواد بن تقى مشهور به ملا كتاب احمدى (زنده در 1267)، اين كتاب با هر سه نام براى مؤلف در الذريعة ج 23 ص 243 و ج 14 ص 47 و أعيان الشيعة ج 4 ص 255 ذكر شده است.
- التحفة الرضويّة، از سيد محمد بن معصوم رضوى مشهدى (م 1255 ق) (ذ50/14/).
- الخيارات، شرح مبسوط استدلالى بر بعضى از مسائل بيع از شيخ على بن جعفر كاشف الغطاء (م 1353 ق) (ذ279/7/).
- الدرة الغريّة، از ملا عبدالكريم بن محمد باقر سلماسى (م 1280 ق) (ذ105/8/).
- العدّة التجفيّة، از شيخ محمدرضا پدر شيخ محمد طه (ذ49/14/).
- الغرة الغرويّة، از ملا على، معاصر با صاحب الذريعة (ذ34/16/).
- المنحة السنيّة، از سيد محمد بن هاشم هندى (م 1323 ق) (ذ20/23/).
- المواهب العلّية، از ميرزا ابوتراب قزوينى حائرى (ذ241/22/).
- الدرة الحائريّة، از على نقى بن حسن طباطبايى (م 1289 ق).
شروحى كه اسامى مشخصى ندارند:
- حاشيه بر لمعه، تأليف بعض اصحاب، در سال 932 نوشته شده است (ذ190/6/).
- شرح خطبه اللمعة الدمشقيّة، از شيخ احمد بن صالح آل طعانى بحرانى (م 1315 ق) (ذ225/13/).
- شرح لمعه، از سيد حسن بن محمد باقر، ملقب به حاج آقا امير (م 1380 ق) (ذ48/14/).
- شرح لمعه، از سيد محمدرضا بن سيد محمد مهدى بحر العلوم (ذ49/14/).
- شرح لمعه، از شيخ سليمان بن احمد آل عبدالجبار قطيفى (م 1270 ق) (ذ49/14/).
- شرح لمعه، از شيخ على بن حسين خنقانى (ذ49/14/).
- شرح لمعه، از سيد على بن ابى شبانه بحرانى (م 1121 ق) (ذ49/14/).
- شرح لمعه، از شيخ على بن محمود طبسى (م 1375 ق) (ذ50/14/).
- شرح لمعه، از شيخ معز الدين تونى (ذ50/14/).
- شرح لمعه، از آقا مهدى بن محمد ابراهيم كلباسى (م 1292 ق).
- شرح لمعه، از ميرزا على بن محمد بن حسين سلطان العلماء حسينى (أعيان الشيعة ج 10 ص 26).
- شرح لمعه، از سيد محمد معروف به قيصر (م 1255 ق) (أعيان الشيعة ج 10 ص 41).
كتاب‌هايى كه نظم و شعر لمعۀ دمشقيه هستند:
- التحفة القواميّة، سيد قوام الدين محمد بن محمد مهدى سيفى قزوينى (ذ462/3/ و 490/1).
- الهداية المهديّة، از عبدالكريم جرجانى (زنده در 1304 ق).
- لؤلؤ الأحكام، نخبة الأحكام، از شيخ على بن محمد جعفر شريعتمدار استرآبادى (ذ92/24/).
- كنز الدر الأيتام.