زندگینامه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری
| نام کتاب | زندگینامه شیخ فرید الدین عطار نیشابوری (زندگینامه عطار) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | زندگینامه شیخ فرید الدین عطار نیشابوری |
| پدیدآورندگان | نفیسی، سعید (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | PIR 5055 /ن7ز9 1384 |
| موضوع | شعر فارسی - قرن 6ق. - تاریخ و نقد
عطار، محمد بن ابراهیم، 537؟ - 627؟ق. - نقد و تفسیر |
| ناشر | اقبال |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1384 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10840AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
زندگى‌نامه شيخ فريد الدين عطار نيشابورى، به زبان فارسى، تأليف، سعيد نفيسى و در شرح احوال و آثار شيخ فريد الدين عطار نيشابورى است.
ساختار
كتاب، شامل ديباچه و شرح حال عطار مشتمل بر نام و نسب و خانواده، ولادت، مدت عمر، عصر زندگى، سوانح زندگى، رحلت، مرقد، عطار همدانى، عطارهاى ديگر، مقام عطار، عقايد و افكار، آثار عطار، عطار ديگرى كه در قرن نهم بوده و تكمله است.
گزارش محتوا
مؤلف، در مقدمه كتاب بيان مى‌كند كه پاره‌اى از كتاب‌هاى تراجم بيش و كم، شرح حال‌هايى از عطار نوشته‌اند، ولى هيچ‌كدام از آنها جامع و كافى و وافى نيست و در همه آنها مطالب نادرست ديده مى‌شود، لذا وى سعى نموده با استفاده از همه مآخذ و مراجع، كتابى را ارائه دهد تا قابل مراجعه اهل فن باشد. وى، در اين كتاب، مشروح تحقيقات خود را در ذيل عناوين مختلفى ارائه نموده كه چكيده آنها چنين است:
نام و نسب و خانواده
چيزى كه مسلم است اين است كه لقب عطار، فريد الدين بوده و نام وى و پدرش را در همه جا محمد بن ابراهيم نوشته‌اند و كنيه وى در مآخذ معتبر ابوحامد آمده است، البته صاحب «تذكره مرآت الخيال»، به اشتباه براى وى دو كنيه ابوحامد و ابوبكر قائل شده است.
ولادت
به نظر نفيسى، تاريخ ولادت عطار در حدود سال 537ق، است. به نظر دولت‌شاه، اصل او از قريه كدكن از اعمال نيشابور بوده و اين نكته را مؤلفين «مجالس المؤمنين» و «خزينة الاصفياء» و «سفينة الاولياء» و «بستان السياحة» تأييد كرده‌اند.
مدت عمر
در كتيبه‌اى كه بر سر قبر اوست نوشته‌اند كه 82 سال در شاپور(نيشابور) و 32 سال در شادياخ زيسته و بدين‌گونه مدت عمر او 114 سال مى‌شود، ولى با دقت در اشعار عطار معلوم مى‌شود كه عطار، بيش از نود سال عمر نكرده است و اگر صد و چهارده سال عمر كرده چگونه است كه ديگر در اشعار خويش اشاره‌اى ندارد.
عصر زندگى
بر اساس دلايل محكم، مسلم است كه عطار در نيمه دوم قرن ششم و در سال‌هاى آغاز قرن هفتم زيسته است و كسانى كه با او معاصر و معاشر بوده‌اند، همه از 605 تا 618؛ يعنى به فاصله 22 سال تا 9 سال پيش از او درگذشته‌اند و وى در حدود 537ق، ولادت يافته و نود سال در اين جهان زيسته است.
سوانح زندگى
عطار، در نيشابور يا شادياخ، محله‌اى از آن شهر، مى‌زيسته و همچون پدرش پيشه عطارى داشته است.
مؤلف، در اين بخش، داستان دگرگونى و تحول روحى عطار را به‌صورت‌هاى مختلف از زبان افراد متعدد درج نموده و خود، حكايت مزبور را به‌گونه‌اى كه مؤلف فرانسوى، لوى دوبو، نقل كرده، مورد تأييد قرار داده است.
رحلت
در باب تاريخ رحلت عطار، اختلاف عجيبى در ميان است كه درباره هيچ‌يك از مردانى كه در تاريخ نام ايشان آمده، اختلاف به اين اندازه نيست؛ يعنى از 586 گرفته تا 727، بيست قول مختلف در ميان هست و در اين ميان، 141 سال فاصله است كه مدت زندگانى چهار نسل است. به نظر نفيسى، از ميان گفتارهاى مختلف، هر تاريخى كه پيش از 627ق، باشد به هيچ‌وجه پذيرفتنى نيست. درباره اينكه عطار به مرگ طبيعى درنگذشته و او را كشته‌اند، به نظر مؤلف، هيچ دليل روشنى وجود ندارد و گفته «نفحات الانس» نيز ضعيف است.
مرقد
مسلم است كه بناى كنونى در سال 891ق، به دست امير على‌شير نوائى ساخته شده و در سال 892ق، كه دولت‌شاه، «تذكرة الشعراء» را مى‌نوشته، اين ساختمان به پايان رسيده بود و بدين‌گونه بنايى كه قاضى يحيى بن صاعد، پس از مرگ عطار، در سال 627 يا اندكى پس از آن ساخته، چندان بناى محكمى نبوده است، زيرا كه 264 سال پس از آن، ويران بوده است، ولى در قرن هشتم در زمان حمد الله مستوفى معروف بوده است.
8 عطار همدانى
حاج خليفه، در «كشف الظنون» در كلمات «منطق الطير»، «الهى‌نامه»، «بلبل‌نامه»، «پندنامه»، «تذكرة الاولياء»، «خسرونامه»، «شترنامه» و «جواهر الذات» نسبت عطار را همدانى آورده و به دلايلى اين نكته قابل رد است. متأسفانه بيشتر محققين، او را با فريد الدين عطار نيشابورى اشتباه كرده‌اند.
عطارهاى ديگر
همواره در هر زمانى گروهى بسيار از دانشمندان ايران از هر طبقه به شهرت عطار يا لقب عطار معروف بوده‌اند، مثل علاء الدين محمد بن محمد عطار بخارى، از بزرگان مشايخ تصوف از سلسله نقش‌بندى، عطار طوسى از عرفاى قرن ششم، ابوزكريا يحيى بن على بن سليمان، معروف به ابن عطار از فقهاى شافعى، ابوالعباس محمد بن احمد عطار بغدادى از بزرگان مشايخ صوفيه، خواجه حسن عطار، از مشايخ بزرگ نقش‌بنديه، نعيم عطار بلخى، از شعراى فارسى زبانِ قرن نهم، روح الدين عطار، از شاعران قرن هشتم، عطار بخارى يا علائى عطار، زين الدين على بن حسين انصارى طبيب، معروف به حاج زين عطار و...
مقام عطار
عرفاى بزرگ ايران، در مناقب و مقامات عطار سخن بسيار گفته‌اند و به قول قاسم الانوار: «شيخ عطار، در تجريد، قدم بر سر قدم حضرت حيدر كرار داشت». جامى، در «نفحات الانس» مى‌گويد: «آن‌قدر اسرار و توحيد و حقايق اذواق و مواجيد كه در مثنويات و غزليات وى اندراج يافته، در سخنان هيچ‌يك اين طايفه يافت نمى‌شود».
عقايد و افكار
با دقت در آثار عطار معلوم مى‌شود كه وى به مراحل طريقت كاملاً معتقد بوده و به وحدت وجود اعتقاد راسخ داشته و در آثار خويش، بى‌اعتنايى صرف به همه معاصران خود نشان داده و مطلقاً نامى از هيچ‌كس نه به خوبى و نه به بدى نبرده است. انديشه وى را بالاتر از هر فرقه و طريقتى بايد دانست.
آثار عطار
در باب آثار عطار، نه تنها بسيار مبالغه كرده‌اند، بلكه يك عده كتاب‌هايى را كه از او نيست، به او بسته‌اند و ظاهراً 114 كتاب را به وى نسبت داده‌اند كه مرحوم نفيسى با بررسى آنها، اغلب انتسابات را رد مى‌كند.
عطار ديگرى كه در قرن نهم بوده است
به نظر نفيسى، او مردى جعال بوده كه در قرن نهم خود را فريد الدين محمد عطار مى‌خوانده و از مردم تون بوده و در مشهد مى‌زيسته است و چندين كتاب سست و بى‌مغز را ساخته كه به‌هيچ‌وجه، شبيه آثار فريد الدين عطار نيشابورى نيست.
وضعيت كتاب
پاورقى‌ها، به ذكر منابع پاره‌اى از مطالب كتاب اختصاص يافته است. فهرست مندرجات در آغاز كتاب و «فهرست نام‌هاى كسان و خاندان‌ها و نسب‌ها»، «فهرست نام‌ها و جاها» و «فهرست كتاب‌ها» در پايان كتاب ذكر شده است.