مختصر التبيين لهجاء التنزيل
| نام کتاب | مختصر التبیین لهجآء التنزیل |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | شرشال، احمد بن احمد (محقق)
ابوداود، سلیمان بن نجاح (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 73 /الف2م3 |
| موضوع | قرآن - رسم الخط و کتابت |
| ناشر | مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشريف |
| مکان نشر | مدینه منوره - عربستان |
| سال نشر | 1421 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE3147AUTOMATIONCODE |
معرفى كتاب و مؤلف
در لغت عرب واژگان زيادى وجود دارد كه بر رسم الخطّ مصحف
شريف دلالت دارد.واژگانى چون:كتاب،هجاء،خط، رسم و...رسم الخط يا رسم المصحف
يكى از مهمترين شاخه‌هاى علوم قرآنى و يكى از مدوّن‌ترين فنون آن است.اين علم به بيان
ويژگى‌هاى رسم الخط عثمانى و مشكلات اين رسم الخط مى‌پردازد.آنچه امروزه رسم الخط
قرآنى ناميده مى‌شود طى قرون متمادى تطورات و تحولات بسيارى به خود ديده است.
«مختصر التبيين لهجاء التنزيل»اثر «ابوداود سليمان بن نجاح» متوفاى 496 هجرى
در همين موضوع نگاشته شده است.وى در سال 413 هجرى قمرى در بلنسية ديده
به جهان گشود و در 496 هجرى ديده از جهان فروبست.او از محضر مشايخى چون احمد بن
الحسن بن عثمان الغسانى، احمد بن عمر بن أنس بن دلهاث بن انس...بن قطبة الغدرى
معروف به ابن دلائلى،جعفر بن سعيد بن محمد بن حلبس المقرئى و غيره بهره برد و شاگردانى
چون آدم بن الخير السرقطى، ابوالحجاج الخولافى، ابوالحسن معروف به نقدوى، ابراهيم
بن عتيق بن ابى العشير، احمد بن محمد الغافقى و غيره را تربيت نمود.از جمله آثار وى مى‌توان
به:كتاب اصول الضبط،كتاب ايجاب الصلاة على النبى(ص)، البيان الجامع لعلوم
القرآن،كتاب التبيين لهجاء التنزيل و...اشاره نمود.
وى در «مختصر التبيين لهجاء التنزيل»هجاء و رسم الخط تمام قرائات را با تمركز بر
قرائت نافع جمع‌آورى نموده و بدين‌گونه تمام قرائتهاى موجود در شهرهاى مختلف را گرد آورده است.
نام اوليۀ اين اثر «التبيين لهجاء مصحف امير المؤمنين عثمان بن عفان» بوده ولى
به جهت ضخامت و تفصيل مطالب در آن باعث شد عده‌اى از طلاّب از مؤلف درخواست
كنند تا مختصرى از مطالب آن كتاب را در اختيار ايشان قرار دهد.از اين‌رو مؤلف
در پاسخ به تقاضاى ايشان اثر را حاضر را تهيه و نام آنرا «مختصر التبيين لهجاء التنزيل»
نهاد.مؤلف در اين كتاب به بيان زيادى برخى حروف در بعضى از مصاحف و نيز
نقصان آن حروف از برخى مصاحف ديگر مى‌پردازد.همچنين به بيان سور مكى و مدنى قرآن
كريم و حصر سور مدنى در 21 سوره و مكى در 74 سوره و موارد اختلافى در 19
سوره پرداخته و هجاء واژگان قرآنى را به ترتيب موجود در مصحف، از اول
سوره فاتحه تا آخر سورۀ ناس،يادآور مى‌شود.مؤلف هريك از سوره‌هاى
را پنج آيه،پنج آيه تقسيم مى‌كند و تمام هجاءهاى موجود در آن را بصورت كامل و دقيق ذكر و توصيف
مى‌كند.
ويژگى‌ها
1-در اين كتاب روايات و اقوالى از دانشمندان متقدم كه مؤلفات ايشان به دست
ما نرسيده است،نقل شده مثل روايات نافع بن ابى نعيم مدنى، ابوعبيد قاسم بن سلام،حكم بن عمران
ناقط اندلسى، عطاء بن زيد خراسانى و ديگر ائمه قرائات و هجاء مصاحف.بدين‌ترتيب كتاب
مختصر التبيين بعضى از اين دست روايات را در خود جاى داده و حفظ نموده و به ما انتقال داده است لذا
گنجينه‌اى ارزشمند در موضوع خود به شمار مى‌رود.
2-اين كتاب جامع‌ترين و مفصل‌ترين اثرى است كه در زمينه رسم الخط مصحف شريف
نگاشته شده است.
3-علاوه بر بيان مطالبى در باب هجاء مصاحف به بيان سور مكّى و مدنى و شمارۀ آيات
و قرائات، اجزاء و احزاب و هرآنچه نسّاخ مصاحف بدان نياز دارند پرداخته است.
4-روش منحصربه‌فرد مؤلف در توصيف هجاء مصاحف كه طبق ترتيب سور قرآنى
صورت گرفته كمك شايانى در دستيابى به واژۀ مورد نظر مى‌نمايد.
5-مؤلف قرائت را به مصاحف ارتباط مى‌دهد و حال آنكه تمام كتابهايى كه در موضوع
رسم الخط نگاشته شده‌اند از اين خصوصيت بى‌بهره‌اند.
ساختار كتاب
اين كتاب با تحقيق و پژوهش دكتر احمد بن احمد بن معمّر
شرشال در پنج جلد تنظيم شده است.محتواى مجلدات 5 گانه به قرار ذيل مى‌باشد:
جلد اول:شامل دو بخش است:بخش اول:الدراسة،كه يك مقدمه و
يك خاتمه و دو باب دارد و باب اول داراى فصولى است:
در مقدمه به بيان اهميت رسم الخط و توجه بدان و...پرداخته شده و در خاتمه أهم نتايج
بحث و نتايج و ثمرات آن يادآورى شده است.
باب اول:«عصر المؤلف و حياته» مشتمل بر دو فصل ذيل است:فصل اول:
«عصر المؤلف» که به بررسى حيات سياسى و فكرى و علمى مؤلف مى‌پردازد.
فصل دوم:«حياة المؤلف» که نام و منصب، محل تولد و وفات و...مؤلف را مورد بررسى
قرار مى‌دهد.
باب دوم:«نشأة علم هجاء المصاحف و تطوره،كه در دو فصل تنظيم شده است.
فصل اول:«ظهور علم هجاء المصاحف و تطور التأليف فيه.
فصل دوم:دراسة الكتاب و تحليله و تقويمه
بخش دوم:«تحقيق نص الكتاب» که به معرفى نسخه‌هاى مورد اعتماد در پژوهش
اين اثر مى‌پردازد.
جلد دوم:شامل مقدمۀ مؤلف كتاب ابوداود سليمان بن نجاح است و
در آن به بررسى هجاء سوره‌هاى فاتحه الكتاب تا پايان سورة نساء پرداخته شده
است.
جلد سوم:به بررسى هجاء سوره‌های «العقود» یا همان مائدة تا آخر سورۀ
كهف مى‌پردازد.
جلد چهارم:هجاء سوره‌هاى مريم تا انتهاى سورۀ صف را مورد بررسى قرار مى‌دهد.
و جلد پنجم:به بررسى رسم الخط و هجاء سوره‌هاى جمعه تا آخرين سورۀ قرآن يعنى
سورۀ مباركۀ ناس اختصاص يافته است.
در پايان اين جلد فهرستهاى ذيل توسط پژوهشگر اثر به كتاب افزوده گشته است:
فهرست سوره‌هاى قرآن، سجده‌هاى قرآن، اسماء مصاحف، اسامى
كتب، اسماء قبائل و جماعات،فهرست نظم و اشعار، اسماء اعلام، اسماء
مصادر و مراجع و فهرست موضوعات كتاب.
محقق اين كتاب تعليقات مفصلى در پاورقى كتاب ثبت كرده است.
نسخه‌شناسى
اين كتاب با تلاش و كوشش دكتر احمد بن احمد بن معمّر شرشال
مورد تحقيق و پژوهش قرار گرفته و در پنج جلد با قطع وزيرى و جلد گالينگور كه در آن اعراب
كلمات به صورت رنگى آمده است با تعداد صفحات ذيل در سال 1423 هجرى قمرى
از سوی «وزارة الشؤن الاسلامية و الاوقاف و الدعوة و الارشاد، مجمع الملك
فهد لطباعة المصحف الشريف» با همكاری «مركز الملك فيصل للبحوث و الدراسات
الاسلامية بالرياض» منتشر شده است:
جلد اول:409 صفحه
جلد دوم:430 صفحه
جلد سوم:393 صفحه
جلد چهارم:377 صفحه
جلد پنجم:310 صفحه
مجموعا 1513 صفحه
منبع:مقدمه محقق و متن كتاب
پیوندها
مطالعه کتاب مختصر التبیین لهجآء التنزیل در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور