نهج‌السعادة في مستدرك نهج‌البلاغة
| نام کتاب | نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | باب الخطب و الکلم
نهج البلاغه. برگزیده |
| پدیدآورندگان | محمودی، محمدباقر (نويسنده)
آل طالب، عزیز (مصحح) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 38/01 /م3 |
| موضوع | علی بن ابی طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - خطبه‌ها
علی بن ابی طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - نامه‌ها علی بن ابی طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - کلمات قصار |
| ناشر | وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1418 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE3513AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
"نهج‌السعاده فى مستدرك نهج‌البلاغه"، اثر محمدباقر محمودى از دانشمندان معاصر ايران به زبان عربى؛ شهيد مطهرى راجع به اين كتاب مى‌گويد: خوشبختانه در عصرهاى متاخر افراد ديگرى از پى گردآورى اسناد نهج‌البلاغه برآمدند و شايد از همه جامع‌تر كتابى است به نام نهج‌السعاده، در اين كتاب مجموعه سخنان حضرت اعم از نهج‌البلاغه جمع‌آورى شده است، اين كتاب شامل نهج‌البلاغه فعلى و قسمت‌هايى علاوه بر آن است كه سيد رضى آن را جمع‌آورى نكرده است يا در اختيارش نبوده.
انگيزه مؤلف
ايشان از جوانى به نهج‌البلاغه علاقه‌ى زيادى داشت، نواقص و كمبودهاى آن گاهى موجب شبهاتى مى‌شد؛ مثل عدم ذكر تمام كلمات، تقطيع يا حذف صدرو ذيل مطالب، از بين رفتن قرائن كه باعث فهم مناسب متن مى‌شد، انگيزه شد كه ايشان با تلاش دست به تاليف نهج‌الشعاده بزند، وى معتقد بود، در زمينه فضايل و آثار اهل بيت روايات قابل قبول ساير مذاهب كه در اين زمينه موجود است، را بايد آورد تا پذيرش همگان را به دنبال داشته باشد.
ساختار كتاب
اين كتاب به 5 باب تقسيم شده است: باب اول: خطبه‌ها، باب دوم: نامه‌ها، باب سوم: دعا، باب چهارم: وصايا، باب پنجم: حكم و كلمات قصار.
استاد محمودى ترتيب موضوعى را نيز تا حدودى مراعات كرده; بدين‌گونه كه يك جلد از كتاب را به دعا و دو جلد ديگر را به وصيت‌نامه‌ها اختصاص داده است و در بخش‌هاى ديگر، گفتارها براساس ترتيب تاريخى تنظيم شده، البته اگر تاريخش معلوم بوده است; و اين روش در هيچ يك از كتاب‌هاى گذشته و حاضر ديده نمى‌شود.
ترتيب كتاب تلفيقى است از دو شيوه موضوعى تاريخى.
ترتيب موضوعى: بر حسب موضوعات مختلف مثل بحارالانوار، وسائل الشيعه...
ترتيب تاريخى: سخنان حضرت بر اساس زمان تنظيم شده، گرچه حدسى است. در انتهاى هر قسمت سخنانى كه زمان آن مشخص نيست، آورده شده است.
گزارش محتوا
در هر قسمت به بيان سلسله سند مى‌پردازد، همچنين منابع شيعه را ذكر مى‌نمايد. (اگر لازم باشد به اختصار حول رجال سند توضيح مى‌دهد).
تحت عنوان اقول به بيان مطلب خود مى‌پردازد، البته در جلد 7-8 (وصايا) تعليقه‌هاى مؤلف گسترده مى‌شود؛ ولى در بقيه بخش‌ها به ضرورت حاشيه زده است.
از روايات تمام فرق اسلامى استفاده كرده و روايات را با ذكر مآخذ و سند و منبع ثبت كرده است، مگر اين كه متن اشكالات اساسى داشته باشد كه نتوان توجيه كرد كه در اين صورت از آن صرف نظر كرده است.
ايشان در مقدمه كتاب مى‌نويسد: سعى دارم آنچه درست است، در كتابم بياورم؛ ولى سخنانى كه امكان صدور آن از امام بعيد است و يا از سنخ كلام حضرت نيست و حجتى براى اثبات آن وجود ندارد و راوى كلام غير معتمد است را، در نهج‌السعاده نياورده‌ام.
اين كتاب در فن خود و در مقايسه با كتب ديگر گسترده‌ترين كار است، در جهت جمع‌آورى كلمات امام على(ع) با ذكر خصوصيات منبع و آينه‌اى تمام معنا است، از آن چه تاريخ براى ما نقل كرده است، در طول تاريخ اسلام كمتر كسى ديده مى‌شود كه اين حجم مطالب مرتبط با امام را به جامعه معرفى كند، ايشان با تلاش بسيار بيش از 6 هزار متن حديثى چاپ كردند و در سال 1377 كتاب برگزيده سال معرفى شد.
در اين كتاب سعى شده، از كتاب‌هاى تمامى فرق اسلامى استفاده و روايات با ذكر ماخذ و سند و منابع مشابه ثبت شود، مگر اين كه متن اشكالات اساسى داشته باشد كه نتوان توجيه كرد كه از چنين رواياتى صرف نظر شده است.
از جهت ترتيب، تلفيقى است بين شيوه شبه موضوعى و بين شيوه تاريخى. اما شيوه شبه موضوعى كه كتاب بر اساس آن تنظيم شده، بدين ترتيب است: الف) كلمات و خطب; ب) نامه‌ها; ج) ادعيه; د) وصايا; ه) قصار; و) اشعار. در شيوه تاريخى سخنانى كه مربوط به زمان معينى گر چه حدسى است، پى در پى و به ترتيب زمان ذكر شده و سخنانى كه زمانشان معين نيست، در انتهاى همان قسمت آمده است. ج31 سخنان اميرمؤمنان(ع)، ج4 و 5نامه‌ها، ج6 دعاها، جلد7 و 8 وصيت‌ها، ج12 كلمات قصار و ج13 اشعار است.
در ضمن بايد اشاره كرد، فهرست‌هاى مختلف فنى براى اين كتاب ضرورى است كه حداقل دو جلد مى‌شود. علاوه بر آن كه بايد به صورت‌هاى گوناگون تنظيم شود تا هر كسى به تناسب خواسته خود، مطلب را از كتاب بيابد؛ از جمله:
الف) ترتيب تاريخى. در اين ترتيب تمام قسمت‌هاى كتاب، سخنرانى، نامه، دعا، وصايا، كلمات قصار و اشعار به تناسب مسائل تاريخى تنظيم مى‌شود، تا ابعاد مختلف تاريخ از ديدگاه اميرمؤمنان(ع) يك جا روشن شود و مى‌توان گفتار حضرت را براساس زمان تنظيم كرد كه در صورت اول جزئى از ترتيب موضوعى است و در آن جاى مى‌گيرد.
ب) ترتيب موضوعى. اين ترتيب بر حسب مواضع مختلف تنظيم مى‌شود؛ همانند كارى كه شهيد سيد حسن قبانچى در كتاب ده جلدى خويش، مسند الامام على(ع) انجام داده است و پنج جلد آن در سال 1420ق توسط چاپخانه اسوه به چاپ رسيد. اين ترتيب موضوعى ابعاد و درجات گوناگونى دارد و مى‌توان آن را به مانند بحار الانوار و وسائل الشيعه تنظيم كرد كه پاسخگوى بخشى از نيازهاست و نيز مى‌توان مسائل اقتصادى، سياسى، امنيتى و... را در آن گنجاند تا پژوهشگران به راحتى مسائل مختلف را از زبان مولاى متقيان(ع) دريافت دارند. البته هر يك از اين شيوه‌ها معايبى دارد و محاسنى؛ مثلا در شيوه ترتيب تاريخى و موضوعى، احاديث تقطيع مى‌شود و در شيوه تلفيقى، تا حدودى احاديث به اجزاى مختلف تقسيم مى‌گردد. از اين رو ناگزير بايد كتاب را به شيوه‌هاى مختلف تنظيم كرد تا از محاسن آن بهره جست و از معايبش دورى كرد.
مؤلف در فاصله حدودا سى ساله چاپ اول هشت جلد با چاپ دوم، استدراكات فراوانى افزوده و كاستى‌هاى چاپ اول را بر طرف و از منابع بيشترى استفاده كرده است.
استاد شهيد مرتضى مطهرى به دنبال چاپ شدن چهار جلد از چاپ اول نهج‌السعاده در كتاب گرانقدر خود، سيرى در نهج‌البلاغه (ص5 و6) مى‌نويسد:
خوشبختانه در عهدها و عصرهاى متاخرتر افراد ديگرى در پى‌گردآورى اسناد و مدارك نهج‌البلاغه برآمده‌اند، و شايد از همه مشروح‌تر و جامع‌تر كتابى است به نام نهج‌السعاده فى مستدرك نهج‌البلاغه كه در حال حاضر به وسيله يكى از فضلاى ارزشمند... به نام محمدباقر محمودى در حال تكوين است. در اين كتاب ذى قيمت مجموعه سخنان على(ع) اعم از خطب، اوامر، كتب و رسائل، وصايا، ادعيه و كلمات قصار جمع‌آورى شده است. اين كتاب شامل نهج‌البلاغه فعلى و قسمت‌هايى علاوه بر آن است كه سيد رضى(ره) آن‌ها را انتخاب نكرده و يا در اختيارش نبوده است، و ظاهرا جز قسمتى از كلمات قصار، مدارك، مآخذ، همه به دست آمده است. تا كنون؛ [يعنى زمان نوشتن مقدمه سيرى بر نهج‌البلاغه] چهار جلد از اين كتاب چاپ و منتشر شده است.
نكته قابل توجه آن كه، مبناى مؤلف اگر چه در ابتدا، استدراك نهج‌البلاغه بوده است؛ ولى پس از بررسى‌ها، مشخص شده، آن چه در نهج‌البلاغه نيامده است، بسيار بيشتر از آنچه آمده، بوده، به علاوه با توجه به گزيده‌نويسى شريف رضى(ره) بسيارى از مطالب نهج‌البلاغه كامل نيست، يا پراكنده شده است از اين‌رو در مراحل بعدى كار، استدراك نهج‌البلاغه چندان مورد توجه نبوده و برخى از خطبه‌ها و كلمات كه تنها در نهج‌البلاغه آمده و مدرك آن‌ها تنها خود نهج‌البلاغه است و در منابعى كه هم اكنون در دسترس هست، يافت نمى‌شود، نيز در نهج‌السعاده آمده، كه اين تعداد، از انگشتان دست تجاوز نمى‌كند. بنابراين مى‌توان گفت اين كتاب در واقع موسوعه سخنان امام على(ع) است، چه در نهج‌البلاغه آمده باشد و چه نيامده باشد و براى بسيارى از كلمات مصادر متعددى ذكر شده است.
تعليقه‌هاى مؤلف محترم بر نهج‌السعاده گاهى بسيار گسترده است، چنان كه در قسمت وصيت‌ها؛ يعنى جلدهاى هفت و هشت ملاحظه مى‌شود. اين دو جلد در 1385ق به چاپ رسيد. اما در بقيه جلدها متوسط است و بر حسب ضرورت و نياز حاشيه زده است و عموما تعليقه‌هاى مختصرى است.
به هر حال، اين كتاب در فن خود و در مقايسه با كتاب‌هاى ديگر كه در اين زمينه نوشته شده، گسترده‌ترين كارى است كه در جهت جمع‌آورى كلمات مولاى متقيان آن هم با ذكر خصوصيات سند و منبع مورد استفاده و اختلاف نسخه‌ها يا منابع صورت گرفته و آينه تمام نمايى است، از آنچه تاريخ براى ما نقل كرده و در كتاب‌هاى مختلف شيعه و سنى جاى گرفته و به اميرمؤمنان(ع) نسبت داده شده است، البته به جز آن قسمت ناچيزى كه با شيوه سخن و راه و روش آن حضرت سازگارى و سنخيتى ندارد.
مؤلف براى گردآورى سخنان اميرمؤمنان(ع) با تلاشى خستگى‌ناپذير و چهل ساله، از نسخه‌هاى خطى و چاپى عراق، ايران، لبنان و... به ويژه كتاب‌خانه‌هاى علامه امينى(ره) و آقا بزرگ تهرانى و محقق طباطبائى و نيز از همكارى آنان بهره‌گرفت و حتى بسيارى از كتاب‌هاى بزرگ خطى آن زمان؛ مانند تاريخ ابن عساكر و انساب الاشراف و كتاب‌هاى گذشتگان به ويژه قرن سوم و چهارم را مطالعه كرد و به تلخيص آن‌ها پرداخت و شواهد را يادداشت كرد و براى اين كه برخى از اين مصادر مهم در دسترس ديگران قرار گيرد، به تحقيق و چاپ آن‌ها پرداخت؛ مثلا شش جلد از تاريخ ابن عساكر قسمت‌هاى مربوط به زندگانى اميرمؤمنان(ع)، امام حسن(ع)، امام حسين(ع)، امام زين‌العابدين(ع) و امام محمدباقر(ع) و دو جلد از انساب الاشراف بلاذرى قسمت‌هاى مربوط به اميرمؤمنان(ع) و امام حسن(ع) و امام حسين(ع) و بيش از ده كتاب ديگر را نشر داد و در اين راه، آسايش را از خود و خانواده‌اش سلب نمود. ايشان در انتهاى جلد سوم (ص484) در اين‌باره مى‌گويد:
اين كتاب را از هزاران كتاب خطى و چاپى تهيه نمودم و به خاطر آن آسايش و راحتى خود را كنار گذاشتم و به اندكى از قوت دنيا براى خود و خانواده‌ام اكتفا نمودم....
استاد محمودى، همچنان به كار مطالعه مى‌پردازد و هر مطلب تازه‌اى كه مى‌يابد، يادداشت مى‌كند و به تناسب، بر نهج‌السعاده و يا ديگر كتاب‌ها مى‌افزايد.
در بخش خطبه‌هاى نهج‌السعاده بيش از پانصد خطبه و در بخش نامه‌ها حوالى سيصد نامه آورده شده است.
منابع
1- متن و مقدمه كتاب
2- مجلات <فصلنامه پژوهش و حوزه3
3- مصاحبه با محقق بزرگواراستاد شيخ محمد باقر محمودى دام عزه العالى پديدآورنده: محمدمهدى عارف. پايگاه حوزه نت.
پیوندها
مطالعه کتاب نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور