الخراجيات
الخراجيات، مجموعه‌ای است دربردارنده رساله خراجیه محقق ثانی، محقق اردبیلی، فاضل قطیفی و فاضل شیبانی که به زبان عربی نوشته شده و توسط مؤسسه نشر اسلامی، در یک کتاب عرضه شده است.
| الخراجيات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محقق کرکی، علی بن حسین (نويسنده)
قطیفی بحرانی، ابراهیم بن سلیمان (نويسنده) مقدس اردبيلی، احمد بن محمد (نويسنده) شیبانی، ماجد بن فلاح (نويسنده) موسسه النشر الاسلامي التابعه لجماعه المدرسين بقم المشرفه (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | قاطعة اللجاج في تحقيق حل الخراج
سراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة الجاج رسالتان في الخراج رسالة في الخراج |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | 1413ق |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 196/3 /خ4 |
ساختار
کتاب با دو مقدمه از مؤسسه نشر اسلامی و محمود بستانی آغاز و متن آن دربردارنده مجموعا چهار رساله می‌باشد.
گزارش محتوا
در مقدمات، به موضوع و اهمیت کتاب اشاره شده است.[۱]
رساله‌های مذکور در کتاب به ترتیب عبارتند از:
خراجیه محقق کرکی
محقق کرکی در این رساله، به شرح برخی از آرای سیاسی خود پرداخته است. وی رساله خراجیه خود را با عنوان «قاطعة اللجاج في تحقيق حل الخراج» در ربیع‌الثانی سال 916ق، در عراق نوشته است. از این عنوان چنین به دست می‌آید که بحث بر سر این مسئله فراوان بوده و او کوشیده است تا رساله‌اش حکم فصل الخطاب این مباحث و جدال‌ها را داشته باشد. به یقین بحث از خراج به دنبال روی کار آمدن دولت صفوی به‌طور جدی‌تر مطرح شده است؛ اما گویا آغاز بحث در عراق به این دلیل بوده است که آن ناحیه در این زمان تحت سیطره شاه اسماعیل (906-930ق) قرار گرفته و برخی از اراضی به‌‌صورت اقطاع به علما و سادات واگذار شده است؛ به همین مناسبت، بحث اصلی در رساله‌های خراجیه بر سر استفاده از این اراضی است.[۲]
به هر روی، از آغاز سخن محقق در خراجیه چنین برمی‌آید که بحث یادشده در مراکز علمی - فقهی مطرح بوده است. وی با اشاره به اینکه برخی از جاهلان عالم‌نما و افراد همج الرعاء، مسائلی را در مخالفت با شرع انور مطرح کرده‌اند، از اعتراض آنان بر کسانی مانند خود محقق که از این قبیل اراضی استفاده می‌کرده‌اند، یاد کرده است. وی می‌گوید که او به دلایلی که جای طرح آنها در این رساله نیست، مجبور به اقامت در عراق شده و با توجه به اینکه اراضی عراق از اراضی مفتوح العنوه بوده و امام معصوم(ع) می‌تواند به افراد واگذار کند و در عصر غیبت نیز جایز است که شیعیان از سلاطین جور این زمین‌ها را بگیرند، پس از اعتراض برخی از جهال، مجبور شده است تا رساله‌ای در باب حلیت استفاده از این اراضی بنگارد و ثابت کند که: «إنّ ذلك حلالٌ لا شكّ فيه و طِلْقٌ لا شبهة تعتريه».[۳]
محقق، رساله خراجیه را از پنج مقدمه، یک مقاله و یک خاتمه ترتیب داده است: مقدمه نخست: در اقسام اراضی؛ دوم: در حکم اراضی مفتوح عنوه؛ سوم: در بیان اراضی انفال و احکام آن؛ چهارم: در تعیین اراضی مفتوحه عنوه که بحث درباره حکم اراضی سرزمین‌های اسلامی مانند مکه و شام و عراق است که زمین آنها، چگونه زمینی است؛ پنجم: در تحقیق معنی خراج و اینکه آیا اندازه معین دارد یا نه.[۴]
در واقع، مسئله اصلی این رساله، همان طور که از فلسفه نگارش آن روشن می‌شود، بحث از حلیت اخذ خراج و بهره‌مندی از آن توسط شیعیان در عصر غیبت، با وجود سلاطین جور است. وی معتقد است که این مطلب، هم در احادیث و هم در فتاوا و هم در سیره عملی سلف، شواهدی دارد و قابل اثبات است.[۵]
مطالبی که محقق در مقدمات پنج‌گانه آورده، بیش از هر چیز مباحث فقهی درباره بحث زمین و احکام آن است. در مقدمه نخست به تعریف چهار گونه زمین از زمین‌هایی که در فتوحات به دست می‌آید، پرداخته است.[۶]
مقدمه دوم درباره نوع اول از زمین؛ یعنی زمین‌هایی است که با جنگ به دست مسلمانان افتاده است. این زمین‌ها به ملکیت کسی درنمی‌آید؛ خرید و فروش اصل مِلْک جایز نیست، بلکه امام(ع) حاصل آن را در مصالح مسلمانان صرف خواهد کرد.[۷]
مقدمه سوم درباره اراضی انفال است. وی پس از بیان آیه قرآن و چند حدیث، درباره اراضی انفال که در دست شیعه است، می‌فرماید: هر آنچه از این قبیل اراضی در اختیار شیعه است، برای آنها حلال است.[۸] مقدمه چهارم درباره تعیین حدود زمین‌هایی از بلاد اسلامی است که با جنگ و جهاد به دست آمده است. این بحث که در میان سنیان نیز مطرح است، درباره حکم هریک از بلاد اسلامی مانند عراق، شام یا جز آنها از شهرهای مهم می‌باشد. به نظر کرکی، کمترین اختلافی در مفتوحه عنوه بودن اراضی عراق وجود ندارد.[۹]
مقدمه پنجم درباره معنای خراج و مقاسمه و مقدار آن است که بر اساس ادله و روایات موجود، مقدار آن بسته به اوضاع و احوال زمین و مصالحی است که در زمان‌های مختلف، متفاوت است.[۱۰]
اصل مطلب که تحت عنوان مقاله و در ادامه مقدمات پنج‌گانه آمده، درباره وضعیت خراج در عصر غیبت است.[۱۱]
خراجیه شیخ ابراهیم قطیفی
کتاب قطیفی که ناظر به کتاب کرکی است، «السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج» نام گرفته است.[۱۲]
از نکاتی که نویسنده در مقدمه رساله آورده است، سیاسی بودن بحث آشکار می‌شود. دو نگرش در برابر هم قرار دارد: یکی نگرش قطیفی که روی خوشی نسبت به سلطنت صفوی و اصولا حاکمان ندارد و همنشینی با آنان را تقبیح می‌کند؛ دیگری نگرش کرکی که با وجود پذیرش اینکه این سلطنت، مشروعیت ندارد و سلطانش، سلطان جائر است، رفت‌وآمد با آن را روا می‌شمرد.[۱۳]
قطیفی در فایده نخست، از احادیثی که در مذمت کتمان حق آمده و نمایاندن بدعت‌های دینی را بر عالمان واجب شمرده، سخن گفته است. فایده دوم در تقبیح همنشینی علما با سلاطین است که ضمن آن روایات متعددی آورده است. فایده سوم متن احادیث بدون یاد از اسناد آنها در فضیلت حمایت از علم و عالمان است. فایده چهارم در ارزش و مرتبت بلند فقیهان و عالمان است؛ مشروط بر آنکه اهل ریا و سالوس‌گری نباشند. فایده پنجم درباره حیله‌های شرعی است که مصداق بارز آن مسئله رباست. وی کارهایی را که به‌عنوان حیله‌های شرعی در تحلیل ربا صورت می‌گیرد، حرام می‌داند؛ زیرا با مصلحت اصل حکم حرمت ربا و آثار اجتماعی و معیشتی آن، ناسازگار است. پس از ربا نمونه دوم آن است که مالی را در اختیار فقیهی بگذارند که رفع نیازهای عامه کند و خودش هم درصورتی‌که محتاج است از آن بهره برد؛ اگر چنین فقیهی این حیله شرعی را به کار برد که آن مال را به ملکیت فرزند یا همسرش درآورد تا با اشکال «احتیاج» روبه‌رو نشود، این یک حیله شرعی است؛ برای اینکه این مطلب با حکمت وضع زکات منافات دارد. وی نمونه‌های دیگری هم از حیله‌های شرعی را یاد کرده و مطالب قابل توجهی در این باره، ارائه کرده است. پس از این پنج فایده، وی به رد مطالب کرکی پرداخته، عبارات او را نقل و سپس نقد می‌کند.[۱۴]
نگرش قطیفی به لحاظ اجتماعی و سیاسی متفاوت با نگاه کرکی بوده و این نه فقط در رساله خراجیه، بلکه در دیدگاه‌های آنان درباره نماز جمعه نیز به دست می‌آید.[۱۵]
خراجیه مقدس اردبیلی
مقدس اردبیلی دو رساله کوتاه در اثبات حرمت گرفتن خراج نگاشته است. اردبیلی که ادامه‌دهنده راه قطیفی در گرایش به انزوای از سیاست و روی آوردن به تقدس و معنویت به معنای ویژه آن است و به همین دلیل به مقدس شهرت یافته، در این دو رساله، همان راه قطیفی را رفته و در اثبات حرمت گرفتن خراج و طبعا عدم امکان استفاده از آن توسط شیعیان، استدلال‌های قطیفی را تکرار کرده است. مشی عملی زندگی محقق اردبیلی و دوری وی از ورود به صحنه سیاسی ایران، آن‌هم در دوره طولانی و دین‌مدارانه شاه طهماسب، نشانگر آن است که وی تحت تأثیر روایات فراوانی که درباره پرهیز از همنشینی با سلاطین است، به دولت صفوی نزدیک نشده است؛ گرچه از وی انکار و انتقاد آشکاری، نسبت به این دولت نقل نشده است.[۱۶]
از رساله اردبیلی چنین به دست می‌آید که به‌طور کلی، در صدد رد رساله خراجیه کرکی است و هم‌زمان، از نقض آن، که توسط قطیفی نوشته شده، تأثیر پذیرفته است.[۱۷]
خراجیه شیبانی
عنوان رساله شیبانی «رسالة في حل الخراج» است که در مجموعه «الخراجيات» و نیز هفده رساله محقق اردبیلی به چاپ رسیده است.[۱۸]
شیبانی در اصل گرفتن خراج و جواز آن با محقق کرکی و برخی دیگراز فقها هم‌آواست؛ او معتقد است که شهید ثانی، فاضل مقداد و کرکی که در زمان خود عالمان بی‌مانندی بودند، به حلیت خراج قائل بوده‌اند. رساله شیبانی چندان قوی دانسته نشده است؛ بااین‌حال، نظر محقق کرکی به‌طور معمول، مورد قبول فقهای این دوره که بیشتر آنان مناسباتی هم با دولت صفوی داشتند، قرار گرفته است. در این باره، تقریبا تنها استثنا، محقق اردبیلی است که وارد جرگه صفویان نشد، گرچه طعنه‌ای هم بر آنان نزد.[۱۹]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر رساله، در پایان همان رساله آمده است. در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع.[۲۰]، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.[۲۱]