مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل
| نام کتاب | مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث (محقق)
نوری، حسین بن محمدتقی (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 135 /ح4 و5019 1367 |
| موضوع | احادیث شیعه - قرن 12ق.
اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1408 هـ.ق یا 1987 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1406AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، به زبان عربى، تأليف حاج ميرزا حسين نورى، مشهور به«محدث نورى»، از چهره‌هاى درخشان علماى شيعه در قرن چهاردهم هجرى(1254 - 1320 هجرى)، حاوى روايات و احاديث ائمه اطهار(ع) در باره مسائل و احكام شرعى است.
اين كتاب، در جهت تدارك رواياتى كه در كتاب«وسائل الشيعة» ذكر نشده، نگارش يافته است.
محدث نورى، در حدود سال 1295ق، در شهر سامرا، در جوار حرم شريف امام هادى و امام حسن عسكرى(ع) و در خدمت ميرزاى شيرازى، نگارش كتاب را شروع كرد و در سال 1313ق؛ يعنى يك سال بعد از وفات ميرزاى شيرازى، بخش اصلى آن را به اتمام رساند و در سال 1319ق، در شهر نجف اشرف، بخش دوم آن را كه خاتمه آن است، به پايان رساند.
وى، حدود 24 سال از عمر شريف خود را در جمع‌آورى اين كتاب ارزش‌مند صرف نموده است.
علامه، آقا بزرگ تهرانى، در باره اين كتاب، مى‌فرمايد: «كتاب مستدرك الوسائل، از بزرگ‌ترين و ارزش‌مندترين تأليفات محدث نورى به شمار مى‌آيد. وى، اين كتاب را در جمع‌آورى رواياتى كه در وسائل الشيعة شيخ حر عاملى نيامده، نگاشته است.
اين كتاب، بسيار مورد قبول علماى بزرگ شيعه و صاحب‌نظران متأخرين قرار گرفته و همگى به مقام و منزلت و مهارت و پيش‌قدمى مؤلف آن اعتراف نموده‌اند.
اعتبار اين كتاب، مانند ديگر مجموعه‌هاى روايى معتبرى است كه در اين اواخر نگاشته شده است و بر همه مجتهدين لازم است تا در استنباط احكام شرعى به روايات اين كتاب نيز توجه نموده تا فحص و جست‌وجوى آنان در روايات كامل شده و يقين به عدم معارض حاصل نمايند.»
آخوند خراسانى، در مورد اين كتاب، فرموده‌اند: «در عصر و دوران ما بر هيچ مجتهدى حجت تمام نمى‌شود مگر آنكه به كتاب«مستدرك الوسائل» محدث نورى مراجعه كند و از روايات آن اطلاع يابد».
ساختار
كتاب، در 30 جلد تنظيم شده است كه 18 جلد اول آن، مشتمل بر تمام ابواب فقهى و شامل بيش از 23 هزار روايت، به ترتيب كتاب«وسائل» است و 12 جلد آن، مشتمل بر 12 فايده مختلف است و 3 جلد آخر، شامل فهرست‌هاى كتاب مى‌باشد.
گزارش محتوا
محدث نورى، در مقدمه كتاب، كلامى با اين مضمون دارد:
«عالم كامل، متبحر خبير، محدث نقاد و آگاه، نشر دهنده آثار، جمع آورنده روايات، شيخ محمد بن حسن حر عاملى (قدس الله تعالى روحه الزكية)، در كتاب«وسائل الشيعة»، روايات و احاديث فراوانى را از ميان كتاب‌هاى روايى علما و اصحاب جمع‌آورى نموده است؛ رواياتى كه براى جان لذّت‌بخش و براى ديده، نور و روشنى است.
اين كتاب، مرجع شيعه و جمع آورنده دستورهاى شريعت است، چنان‌كه هيچ كتابى به پاى آن نمى‌رسد و هيچ مجتهد فقيهى براى استنباط احكام شرعى، از آن، بى‌نياز نيست، ولى ما با مراجعه به ديگر كتاب‌هاى روايى اصحاب، به بخش ديگرى از روايات برخورديم كه كتاب ارزش‌مند«وسائل الشيعة» آنها را در بر ندارد و آن روايات، بر چند بخش است:
1. رواياتى كه در كتاب‌هاى روايى معتبر قديمى بوده، ولى به دست شيخ حُر عاملى نرسيده است؛
2. رواياتى كه در كتاب‌هايى بوده كه ايشان، به نام آنها و نام مؤلف آنها دست‌رسى پيدا نكرده و ما با تحقيقات خود كه در خاتمه مستدرك آورده‌ايم، به نام آنها و نام مؤلفان آنها و اعتبار آنها پى برده‌ايم؛
3. برخى روايات در كتاب‌هاى معتبرى كه در اختيار ايشان بوده وجود داشته، اما وى از آنها اعراض كرده و يا متوجه آنها نشده است.
پس از آنكه به اين روايات دست‌رسى پيدا كردم، ديدم كه جمع‌آورى آنها و الحاقشان به كتاب«وسائل»، از بهترين عبادات و اعمال براى نزديكى به درگاه خداوند متعال است، چرا كه در جمع‌آورى آنها فوايد بزرگ و مهمى براى حفظ روايات اهل بيت(ع) است و اساس دين با آنها كامل گشته و شريعت پيامبر خاتم(ص) با آنها درخشان‌تر خواهد شد.
از خداوند، طلب خير نمودم و آن مرواريدهاى گران‌بها را جمع‌آورى نمودم و آن جواهرات ارزش‌مند را به نظم درآوردم و اين دو كتاب، همچون دو ستاره درخشان كه موجب هدايت و راهنمايى ره‌جويان مى‌شود يا همچون دو درياى شگرف كه از دل آنها مرواريد و جواهرات گران‌بها بيرون مى‌آيد، گرديد.
شيخ حر عاملى، اين دانشمند بزرگ، اگر چه ميوه‌هاى رسيده و زيبايى از اين باغستان بزرگ روايات اهل بيت(ع) چيده و از گلستان احاديث آن بزرگواران گل‌هاى عطرانگيزى را به ارمغان آورده و براى جويندگان بعد از خود، مقدار كمى را رها ساخته، اما به شكر خدا و منت و كرم او، بعد از سعى و تلاش فراوان و جست‌وجوى سخت در كتاب‌هاى روايى، توانستم اين مجموعه بزرگ و ارزش‌مند را جمع‌آورى نمايم كه روايات آن، در حدود روايات«وسائل» شده و همچون روايات آن، ارزش‌مند و گران‌بها مى‌باشد».
منابع و كتب معتبر روايى كه در«وسائل الشيعة» از آنها يادى نشده، شامل 75 كتاب روايى معتبر شيعه است كه محدث نورى از آنها روايت كرده و در خاتمه كتاب، اعتبار هر يك از آنها را به اثبات رسانده است.
مؤلف، روايات فراوانى از كتاب‌هاى معتبر روايى شيعه را كه در معرض فراموشى بوده، جمع‌آورى كرده و پس از تحقيق در صحت و اعتبار آنها، به مجموعه‌هاى روايى شيعه اضافه نموده و بر غناى آنها افزوده است.
محدث نورى، كتاب خود را به شيوه كتاب«وسائل» نگاشته است. وى، ترتيب باب‌هاى كتاب را مانند ترتيب باب‌هاى«وسائل» نام‌گذارى كرده تا مراجعه كننده به راحتى بتواند روايات مورد نظر را پيدا كند و اگر نظر وى با صاحب«وسائل» در نام‌گذارى برخى باب‌ها فرق مى‌كرده، باز هم رعايت هم‌آهنگى شده است و اگر در باب خاصى، روايات جديدى نيافته، آن باب را حذف نموده است.
در اين كتاب، از صاحب«وسائل»، به«شيخ» تعبير شده و از كتاب«وسائل» با عنوان اصلى نام برده شده است.
در پايان بيشتر ابواب، نكات مهمى در باره مباحث ابواب آمده، مانند احكامى كه بايد در آن باب‌ها مطرح مى‌شد يا نبايد مطرح مى‌شد و...
گاهى روايتى را شيخ حر عاملى در باب خاصى نياورده و در جاى ديگرى آورده است، ولى محدث نورى آن روايت را در آن باب خاص نيز كه به نظر وى لازم بوده، آورده است.
ويژگى‌هاى كتاب«مستدرك الوسائل»:
1. برخى از روايات ضعيف در كتاب«وسائل»، در اين كتاب، با سند صحيح ذكر شده است؛
2. كثرت و فراوانى برخى از روايات كه در«وسائل»، غريب و نادر به شمار آمده‌اند، در اين كتاب ثابت شده است؛
3. سند بعضى از روايات مرسله، در اين كتاب آمده است؛
4. بعضى از روايات موقوف، در اين كتاب، مستند شده است؛
5. دلالت برخى از روايات غير ظاهر، روشن و آشكار گرديده است؛
6. برخى از آداب شرعى و فروع و احكام كه در«وسائل» براى آنها روايتى نيامده، در اين كتاب، براى آنها روايت ذكر شده است.
خاتمة مستدرك الوسائل
اگر احاديث و روايات كتاب«مستدرك» از اطلاعات گسترده محدث نورى در باره روايات و احاديث پرده برمى‌دارد و تتبع و تحقيق عميق ايشان را در سخنان اهل بيت(ع) آشكار مى‌سازد، خاتمه نيز آينه‌اى است كه نبوغ و استعداد فراوان ايشان را در علم رجال و كتاب‌شناسى به تصوير مى‌كشد.
وى، در فوايد دوازده‌گانه پايان كتاب، به بسيارى از مطالب مهم رجالى و مباحث مشكل علم حديث، با توجه فراوان به توثيقات عامه و اختلاف سبك‌ها و مبانى علمى گوناگون اشاره دارد.
محدث نورى، در اين بخش، توجه فراوانى به تتبع اقوال و بررسى نظريات گوناگون علماى اين علم دارد.
بسيارى از علماى بزرگ، شگفتى خود را از مباحث ارزش‌مند خاتمه كتاب«مستدرك» پنهان نداشته‌اند و در درس‌هاى خود اعلام كرده‌اند كه همگى پاى سفره آن دانشمند بزرگ نشسته‌اند و اعلام داشته‌اند كه در ميان كتاب‌هاى حديث و رجال شيعه اماميه، مانند اين فوايد گران‌بها، بسيار كم‌نظير است.
از آيات حسن و جمال اين بخش، آن است كه شامل مجموعه‌اى بزرگ از راويان احاديث و بررسى برخى از چهره‌هاى ناشناس آنان است.
وى، در اين بخش، شواهدى را ارائه مى‌دهد كه دلالت بر حسن حال و اعتبار بسيارى از روات حديث داشته و به نكاتى اشاره دارد كه تأثير فراوانى در شناخت گذشتگان دارد.
از مهارت‌هاى شگفت محدث نورى، در خاتمه، اين است كه با تحقيق در زندگانى برخى از چهره‌هاى ناشناس روات اثبات مى‌كند كه آنان از علماى بزرگ و معتبر بوده‌اند.
وى، به دفاع از روات اكتفا نكرده، بلكه بسيارى از كتاب‌هاى روايى و اصول اوليه شيعه را نيز مطرح ساخته و اعلام داشته كه آنها نيز در اعتبار و شهرت، همچون خورشيد درخشانند و مورد اعتماد بسيارى از علماى مشهور بوده‌اند.
اين خاتمه، از نظر حجم، حدوداً 6 برابر خاتمه«وسائل الشيعة» است و از نظر مباحث، بسيار عميق‌تر و ناظر بر آن و بر بسيارى از كتاب‌هاى علم حديث و رجال است؛ مثلاً شيخ حر عاملى در مشيخه صدوق، فقط به ذكر طرق شيخ صدوق اكتفا كرده؛ در حالى كه در اين كتاب، به بررسى يك يك رجال صدوق و روايات و مشايخ و شاگردان آنها پرداخته شده است.
مؤلف، در طرق شيخ طوسى، به بررسى سند وى به تمام كتاب‌هاى شيعه در فهرست مى‌پردازد و صحت و ضعف آنها را مشخص مى‌سازد.
عناوين خاتمه:
محدث نورى، در فوايد مطرح شده در خاتمه كتاب، به اين مباحث اشاره دارد:
1. منابع كتاب؛
2. معرفى و اعتبار منابع كتاب و مؤلفين آنها؛
3. سند محدث نورى به اين كتاب‌ها و مشايخ روايى وى؛
4. شرح حال كتاب«كافى»، نوشته ثقة الاسلام كلينى ؛
5. شرح مشيخه كتاب«من لا‌يحضره الفقيه»، نوشته شيخ صدوق؛
6. نكاتى در باره كتاب«تهذيب»، نوشته شيخ طوسى؛
7. اصحاب اجماع و تعداد آنها؛
8. توثيق اصحاب امام صادق (ع)؛
9. الفاظ دال بر وثاقت و امارات آن؛
10. روات معتبرى كه در خاتمه«وسائل الشيعة»، نام آنها برده نشده است؛
11. ديدگاه اخبارى‌ها در باره حجيت قطع؛
12. ارزش و منزلت علم حديث.
نسخه‌هاى خطى
1. نسخه‌اى در كتاب‌خانه آستان قدس رضوى، مشهد مقدس(اين نسخه، به خط مؤلف كتاب مى‌باشد و تاريخ پايان نگارش آن، دهم ربيع الثانى، سال‌روز تولد امام حسن عسكرى(ع)، در سال 1319ق؛ يعنى يك سال قبل از وفات محدث نورى است. در پايان اين نسخه، خط آقا بزرگ تهرانى نيز موجود است كه اين نسخه را تأييد كرده است)؛
2. نسخه‌اى در كتاب‌خانه علامه حجة الاسلام سيد عبد العزيز طباطبايى(در اين نسخه، حواشى آقا بزرگ تهرانى بر«مستدرك الوسائل» نيز آمده است)؛
3. نسخه‌اى در كتاب‌خانه نصيرى تهران.
وابسته‌ها
جواهر الکلام في شرح شرائع الإسلام
الحدائق الناضرة في احکام العترة الطاهرة
عیون الحقائق الناظرة في تتمةالحدائق الناضرة
کتاب الخلل فی الصلاه (طبع قدیم)
پیوندها
مطالعه کتاب مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور