درآمدی بر فقه اسلامی

درآمدی بر فقه اسلامی
پدیدآوران	اسلامی، رضا (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	ادوار، منابع، مفاهیم، کتابها و رجال فقه مذاهب اسلامی
ناشر	حوزه علميه قم. مرکز مديريت
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1385ش
چاپ	1
شابک	‎964-2638-03-7
موضوع	اجتهاد و تقلید - ادله (فقه) - اصول فقه - تاریخ
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/‎‏الف‎‏5‎‏م‎‏4012 155 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

درآمدی بر فقه اسلامی، اثر رضا اسلامی (معاصر) متخصص در حوزه فقه اسلامی است. این کتاب به‌عنوان یک متن درسی، به معرفی جامع ادوار، منابع، مفاهیم، کتاب‌ها و رجال فقه مذاهب اسلامی می‌پردازد.

انگیزه نگارش

انگیزه اصلی نگارش این اثر، پاسخ به پیشنهاد "دفتر برنامه‌ریزی و تدوین متون درسی حوزه علمیه قم" بوده است. نویسنده با هدف پر کردن خلأ موجود در متون درسی و آموزشی و ارائه اطلاعات تخصصی ارزشمند و جامع به طلاب و دانشجویان علاقه‌مند به رشته فقه اسلامی، اقدام به تألیف این کتاب نموده است. این اثر به‌عنوان یک متن درسی طراحی شده تا به‌صورت جامع و مانع، مفاهیم فقهی را تبیین کند.

اهمیت کتاب

این کتاب به دلایل متعددی از اهمیت بالایی برخوردار است:

1. ارائه محتوای جامع و نظام‌مند: کتاب با هدف ارائه یک متن درسی جامع و مانع، اطلاعات و مباحث فقهی را به‌صورت سازمان‌یافته و مدون ارائه می‌دهد که از صرف یک خلاصه‌گویی فراتر می‌رود. این ویژگی به فهم عمیق‌تر مفاهیم فقهی کمک می‌کند.
2. تقویت بنیان‌های فکری طلاب و دانشجویان: نویسنده تصریح می‌کند که این کتاب با هدف جلوگیری از سطحی‌نگری و فکر ضعیف در میان طلاب و دانشجویان تدوین شده و به آن‌ها در دستیابی به بینش جامع و عمیق در فقه یاری می‌رساند.
3. تسهیل دسترسی به منابع اصلی: این اثر ضمن ارائه دیدگاه‌ها و تفکرات رایج فقهی، زمینه دسترسی به منابع اصلی و اساسی را برای مطالعه بیشتر فراهم می‌آورد. این رویکرد به مخاطب امکان می‌دهد تا برای آگاهی بیشتر به متون و منابع اصلی رجوع کند.

ساختار

کتاب شامل یک "پیشگفتار"، "فهرست مطالب" و ۶ فصل اصلی است.

سبک نگارش

1. رویکرد آموزشی و درسی: این کتاب به‌عنوان یک متن درسی برای طلاب و دانشجویان رشته فقه طراحی شده است، با هدف تسهیل فرایند یادگیری و ارائه یک برنامه مدون درسی.
2. جامعیت در ارائه مباحث: نویسنده، تلاش کرده تا مطالبی را ارائه دهد که از عمق و تفصیلی مناسب برخوردار بوده و صرفاً به جمع‌آوری یا خلاصه‌گویی اکتفا نکرده است.
3. تحلیل و تبیین مفاهیم: سبک نگارش کتاب بر تحلیل و تبیین مفاهیم اصلی، انواع فقه، منابع و مباحث فقهی تمرکز دارد، تا درک عمیق‌تری از موضوع را برای خواننده فراهم کند.
4. مقایسه مکاتب فقهی: در این کتاب، به مقایسه و تبیین دیدگاه‌های مختلف مکاتب فقهی پرداخته شده است، که این امر به افزایش بینش و شناخت از تفاوت‌ها و اشتراکات کمک می‌کند.
5. نثر روان و گویا: کتاب به زبان فارسی، با نثری روان و گویا نگارش شده است.

گزارش محتوا

در پیشگفتار، به خصوصیات کتاب، اشاره شده است.

فصل اول (آشنایی با دانش فقه): این فصل، به مبانی و تعاریف دانش فقه و اجتهاد می‌پردازد. فقه در اصطلاح، «علم به احکام شرعی فرعی از ادله تفصیلی آن» تعریف شده است. اجتهاد به معنای لغوی، تلاش و کوشش است و در اصطلاح، «استفراغ الوسع في تحصيل الحكم الشرعي الفرعي من أدلته»، است. کتاب به دو نوع اجتهاد "مذموم" (ناپسند) و "ممدوح" (ستوده) اشاره می‌کند. اجتهاد مذموم، اجتهادی است که به قواعد صحیح استنباط پایبند نیست و شیعه آن را باطل می‌داند، مانند قیاس و استحسان. در مقابل، اجتهاد ممدوح، تلاش برای استنباط احکام شرعی بر اساس ادله صحیح است. برای انجام اجتهاد، یک مجتهد به دانش‌هایی چون ادبیات عرب، آیات الاحکام، سنت معصومان، علم اصول فقه، علم رجال و... نیاز دارد. همچنین، «قوه قدسیه» (قدرت روحانی) به‌عنوان یک شرط معتبر برای اجتهاد مطرح شده که نشان‌دهنده تعادل فکری و روحی مجتهد است. این فصل همچنین به مفهوم «تجزی در اجتهاد» می‌پردازد؛ یعنی توانایی اجتهاد در برخی از ابواب فقهی، نه همه آنها.

فصل دوم (منابع چهارگانه فقه): در این فصل، منابع اصلی استنباط احکام شرعی، شامل: قرآن، سنت، اجماع و عقل، مورد بحث قرار می‌گیرند. ابتدا «نظریه تخطئه و تصویب» در اجتهاد مطرح می‌شود. شیعه قائل به نظریه تخطئه است که معتقد است حکم واقعی الهی یکی است و مجتهد ممکن است در استنباط آن خطا کند؛ درحالی‌که اهل سنت قائل به تصویب هستند که هرچه مجتهد استنباط کند، برای خودش حکم واقعی است. قرآن به‌عنوان نخستین و اساسی‌ترین منبع معرفی شده که شامل معارف کامل و جامع برای زندگی بشری است. نویسنده، دیدگاه شیعه درباره مصونیت قرآن از تحریف را بیان می‌کند و به این موضوع به‌تفصیل پرداخته است. سنت به‌عنوان دومین منبع، از دیدگاه شیعه، سخن، فعل و تقریر معصوم (پیامبر و ائمه) است و از دیدگاه اهل سنت، سخن، فعل و تقریر پیامبر و صحابه. اعتبار سنت نبوی و اهل‌بیت برای شیعه با دلایل قرآنی و عقلی اثبات شده است. اما سنت صحابه نزد شیعه به‌طور مطلق حجت نیست. اجماع به معنای اتفاق نظر است. شیعه معتقد است اجماع تنها در صورتی حجت است که کاشف از رأی معصوم باشد و به‌خودی‌خود دلیل مستقل نیست. عقل به‌عنوان چهارمین منبع فقه برای شیعه، به دو دسته «ادله عقلی مستقل» (مانند قاعده حسن و قبح عقلی) و «ادله عقلی غیر مستقل» (مانند مقدمات واجب) تقسیم می‌شود.

فصل سوم (منابع فرعی فقه نزد اهل سنت): این فصل، به منابع فرعی استنباط احکام در فقه اهل سنت می‌پردازد که نزد شیعه به‌عنوان منبع مستقل پذیرفته نیستند. قیاس به معنای سرایت دادن حکم یک موضوع به موضوع دیگر به علت مشترک است. اهل سنت آن را حجت می‌دانند، اما شیعه آن را باطل می‌داند. استحسان به معنای ترجیح یک دلیل بر دلیل دیگر یا عدول از قیاس به یک دلیل قوی‌تر برای مصلحت یا سهولت است. اهل سنت آن را پذیرفته‌اند، اما شیعه آن را معتبر نمی‌داند. استصلاح یا «مصالح مرسله»، به معنای استنباط حکم بر اساس مصالح عمومی است که نص خاصی برای آن وجود ندارد. اهل سنت آن را حجت می‌دانند، اما شیعه آن را به‌عنوان دلیل مستقل قبول ندارد. عرف به معنای آنچه که مردم به آن عادت کرده‌اند، مورد بحث قرار می‌گیرد. اهل سنت آن را در استنباط احکام مؤثر می‌دانند؛ درحالی‌که شیعه اعتبار آن را مشروط به عدم مخالفت با شرع می‌داند.

فصل چهارم (ابواب فقه شیعه و مباحث آن): این فصل به معرفی و تقسیم‌بندی موضوعات گسترده فقه شیعه می‌پردازد. فقه شیعه از گستردگی و تنوع بالایی برخوردار است. مباحث فقه به چهار بخش اصلی «عبادات»، «عقود»، «ایقاعات» و «احکام» تقسیم می‌شوند. در بخش عبادات، مباحثی مانند طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم، حج، جهاد، و امر به معروف و نهی از منکر تشریح شده است. در بخش عقود، قراردادهای مالی و معاملاتی مانند تجارت، رهن، ضمان، شراکت، اجاره و نکاح مورد بررسی قرار گرفته‌اند. بخش ایقاعات و احکام شامل موضوعاتی چون طلاق، ظهار، ایلا، سوگند، عتق (آزادی بردگان)، و همچنین احکام کلی مانند ذبائح، صید و شکار، قضا (داوری)، حدود و تعزیرات (مجازات‌ها) هستند. در ادامه، کتاب به اشکالات تقسیم‌بندی مباحث فقهی می‌پردازد و راه حل‌هایی را برای آن ارائه می‌دهد، از جمله تقسیم‌بندی شهید صدر. همچنین، رابطه فقه با شاخه‌های مختلف علم حقوق، مانند حقوق عمومی، خصوصی، بین‌الملل، اداری و مدنی نیز مورد توجه قرار گرفته است.

فصل پنجم (ادوار فقه امامیه): این فصل به بررسی تاریخ تطور فقه امامیه در طول ادوار مختلف می‌پردازد. نویسنده، تاریخ فقه امامیه را به دوره‌های مختلفی تقسیم می‌کند که برخی از آنها عبارتند از:

1. دوره تشریع (از آغاز بعثت تا رحلت پیامبر اکرم): این دوره 23 سال طول کشید و بر نزول تدریجی آیات احکام و تبیین سنت نبوی متمرکز بود.
2. دوره تفسیر و تبیین شریعت (از ۱۱ تا ۲۶۰ق): این دوره با نقش ائمه اطهار(ع) در تبیین و تفسیر شریعت و آغاز شکل‌گیری اجتهاد شناخته می‌شود.
3. دوره شکوفایی اجتهاد و قانون‌مندی فقه (از ۲۶۰ تا 436ق): در این دوره، اجتهاد به اوج خود رسید و فقهای بزرگی مانند شیخ مفید و سید مرتضی ظهور کردند.
4. دوره کمال اجتهاد (عصر شیخ طوسی، 436-460ق): شیخ طوسی نقشی محوری در این دوره ایفا کرد و با آثار جامع خود، فقه شیعه را به کمال رساند.
5. دوره رکود فقه (از وفات شیخ طوسی تا ظهور ابن ادریس، حدود ۴ قرن): پس از شیخ طوسی، فقه شیعه وارد دوره رکود و تقلید شد.
6. دوره نهضت مجدد مجتهدان (۱): این دوره با ظهور علامه حلی و شهید اول، شاهد احیای مجدد اجتهاد و توسعه فکر فقهی بود.
7. عصر تجربه عملی ساختن فقه یا عصر حاکمیت فقه: این دوره به مرحله کاربردی شدن فقه و ارتباط آن با نظام حکومتی می‌پردازد.

فصل ششم (آشنایی با فقه اهل سنت): این فصل، به معرفی مذاهب فقهی اهل سنت و تاریخچه آنها می‌پردازد. مذاهب اصلی اهل سنت شامل مذهب حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی هستند. کتاب به عوامل انتشار این مذاهب و نیز دلایل افول برخی از آنها اشاره می‌کند. بحث درباره اجتهاد نزد اهل سنت، انواع آن و «داستان انسداد باب اجتهاد» نیز مطرح می‌شود. نویسنده همچنین به دوره‌های ششم و هفتم ادوار فقه اهل سنت می‌پردازد که شامل عصر رکود و عصر تقلید است و چگونگی باز شدن «باب اجتهاد» در دوره‌های اخیر را بیان می‌کند. در نهایت، خلاصه‌ای از ابواب فقه نزد اهل سنت ارائه شده و به نمونه‌هایی از کتب فقهی و روش‌های پژوهش معاصر در این زمینه اشاره می‌شود.

منابع مقاله

پیشگفتار و متن کتاب.