شعر ابن المعتز
شعر ابن المعتز؛ القسم الأول: الديوان، مجموعه اشعار ابوالعباس عبدالله بن محمد بن معتز (247-296ق)، شاعر و ادیب بزرگ عصر دوم عباسی، در بحرهای مختلف شعری است که توسط شاگرد وی، ابوبکر محمد بن یحیی صولی، گردآوری شده است.
| شعر ابن المعتز | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن معتز، عبد الله بن محمد (نويسنده)
سامرائی، یونس احمد (محقق) صولی، محمد بن یحیی (مصحح) |
| عنوانهای دیگر | القسم الأول، الديوان |
| سال نشر | 1398ق - 1978م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | شعر عربی - قرن3ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | 1357 9د 3692 PJA |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اشعار او در این کتاب، در 10 بخش، در سه جلد، تدوین و اشعار هر بخش نیز بهترتیب حروف الفبا، منظم شده است.
جلد نخست، فنون فخر، غزل، مدح و تهانی و هجا و ذم را در خود جای داده است[۱] و جلد دوم، اشعار مربوط به شراب (فن خمریات)، معاتبات، طرد و اوصاف و ملح را [۲].
اشعار مربوط به فن مراثی و زهد و شیب، ادب و حکمت نیز در جلد سوم آمده است [۳].
در باب فخر که صولی آن را نخستین بخش دیوان قرار داده، مایه اصلی اشعار، همانا برتر نهادن عباسیان نسبت به علویان است. در این دسته از اشعار، وی در مقام سخنگوی عباسیان، آل علی(ع) را که مغرضانه «آل طالب» مینامد، مخاطب قرار داده، گوید: «خاندان علی(ع)، با همه فضیلت و کرامتی که دارند، نسبت به خلافت و حکومت که از آغاز، از آنِ عباسیان بوده...، هیچ ادعایی نباید داشته باشند...».
در باب مدح، ابن معتز این خصوصیت را داشت که چون خود امیرزادهای برخوردار از همه موهبتهای زندگی بود، هرگز بهمنظور کسب درآمد یا جلب توجه خلفا و امرا شعر نمیگفت و همین ویژگی، مدایح وی را از اعتبار ویژهای برخوردار میگرداند.
در زمینه هجا شعر ابن معتز شهرتی به هم نرسانیده است.
غزلیات ابن معتز به انواع وصفهای شیوا و تشبیهات زیبا آراسته است، اما در مقایسه با غزلهای شاعران دیگر چون ابن رومی و ابونواس، فاقد آن عشق آتشین و آن طلب راستین است.
وی در سرودن خمریات، چیرهدست بود و شاید در سده ۳ق، هیچ شاعری به فراوانی ابن معتز در باب شراب، شعر نگفته باشد. خمریات ابن معتز را، قدما همپایه خمریات اعشی، اخطل، ابونواس و حسن بن ضحاک دانستهاند.
ابن معتز در زمینه طردیات (نخجیرافکنی) نیز مانند ابن رومی و ابونواس بسیار شعر گفته است. وی علاوه بر توانایی ویژهای که در وصف و تشبیه دارد و در طردیات بهنحو احسن از آن فنون مدد میگیرد، با شکار که سرگرمی معمول امیرزادگان بوده، از نزدیک و از دوران کودکی آشنا بوده است.
دایره وصف در شعر ابن معتز به خمریات و طردیات وی محدود نمیگردد، بلکه همه پدیدههای کوچک و بزرگ محیط زندگی او را، از گنجینههای موجود در کاخهای عباسیان تا موریانهای که کتابهایش را جویده و سیلابی که دیوارهای خانهاش را خراب کرده است، در بر میگیرد. وصف ابن معتز وصفی روشن و زیباست و در این راه، قدرت و وسعت تخیل، اطلاعات عمومی گسترده، احاطه بر صرف و نحو و لغت، چیرهدستی در فن تشبیه و انواع استعارات و ریزبینی و هوش و ذکاوت سرشار، وی را مدد میرسانند.
معاتبات، دسته دیگری از سرودههای ابن معتز را تشکیل میدهند. در این نوع شعر، نگرانکنندهترین مسئلهای که ابن معتز را رنج میدهد، اختلافات علویان و عباسیان است و بعضی از اشعار هجایی وی در این بخش از دیوان جای داده شده است.
در باب زهدیات نیز سرودههایی دارد که در آنها به وصف پیری و مقایسه دوران پیری و جوانی و مسائل حکمتآمیز و عبرتآموز میپردازد. بررسی این نوع شعر ابن معتز آشکارا نشان میدهد که وی میخواسته است، با شاعرانی چون ابوالعتاهیه که به زهدیات شهرت یافتهاند، برابری کند.
ابن معتز به چیرهدستی در فن تشبیه شهرت یافته است و قدما تشبیهات وی را مانند مدایح بحتری و هجاهای ابن رومی ضربالمثل کردهاند[۴].
پانویس
منابع مقاله
- متن کتاب.
- لسانی فشارکی، محمدعلی، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1392.