غاية الآمال في شرح المكاسب و البيع
| نام کتاب | غاية الآمال في شرح المکاسب و البیع (قدیم) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | غایة الآمال في شرح کتاب المکاسب |
| پدیدآورندگان | انصاری، مرتضی بن محمدامین (نويسنده)
مامقانی، محمدحسن بن عبدالله (حاشيه نويس) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | |
| موضوع | انصاری، مرتضی بن محمد امین، 1214 - 1281ق. المکاسب - نقد و تفسیر
معاملات (فقه) خرید و فروش (فقه) فقه جعفری - قرن 13ق. |
| ناشر | مجمع الذخائر الاسلامية |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1323 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE277AUTOMATIONCODE |
مولف
حسن (محمد حسن) بن عبد الله بن محمد باقر بن على اكبر بن رضا مامقانى نجفى (م 1323 ق).
كتاب «غاية الآمال» يكى از آثار گرانقدر فقهى به يادگار مانده از آیت‌الله محمد حسن مامقانى «قده» مى‌باشد.
ارزش و اعتبار
اگر چه اين كتاب به عنوان يكى از شروح بر مكاسب شيخ اعظممحسوب مى‌گردد امّا با توجه به وسعت تتبع مؤلف و مباحثى كه به صورت مستقل مطرح نموده است اين كتاب از حد حاشيه خارج شده و خود كتابى مستقل از تقريرات درس خارج فقه مؤلف مى‌باشد.
در اين كتاب تقريبا تمامى اقوال فقهاى عظام از زمان شيخ صدوق تا زمان مؤلف، مطرح شده و در واقع همچون جواهر الكلام و مفتاح الكرامة ، دائرة المعارفى از اقوال و نظريات فقهى مى‌باشد و در بين كتب شروح بر مكاسب از اين نظر، نظيرى براى آن نمى‌توان يافت.
اين كتاب به اصطلاح شرح بالقول (قوله. . . أقول) مى‌باشد و شامل تمام مكاسب محرمه و بيع مى‌باشد، امّا قسمت خيارات ناقص بوده و بسيارى از مباحث آن مطرح نشده است و قسمت‌هايى كه مطرح شده نيز به صورت مختصر شرح داده شده است.
به علت همين نقص و درخواست جمعى از علماء خراسان، بعدها مؤلف از فرزندش شيخ عبد الله بن محمد حسن مامقانى (م 1351 ق) درخواست نموده است كه قسمت خيارات را تكميل نمايد كه وى نيز با تأليف كتاب «نهاية المقال في تكملة غاية الآمال» به توضيح و تكميل نواقص كتاب خيارات به سبك و روش پدر بزرگوارش اقدام نموده است.
تاريخ تأليف
قسمت مكاسب محرمۀ كتاب در سال 1293 ق پايان يافته است و از تاريخ پايان كتاب البيع و خيارات اطلاعى در دست نيست اما به احتمال زياد تا سال 1300 ق اين قسمت‌ها نيز پايان يافته است.
تاريخ انتشار
كتاب موجود براى اولين بار در سال 1317 چاپ شده است و به اين مطلب در «الذريعة» جلد 16 صفحۀ 5 و كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» صفحۀ 345 اشاره شده است.
تجديد چاپ كتاب موجود توسط انتشارات مجمع الذخائر الإسلاميّة در قم انجام گرفته است كه تاريخ تجديد چاپ آن مشخص نيست.
نسخه‌ها
در چاپ كتاب از نسخۀ اصلى به خط مؤلف استفاده شده است و نسخۀ خطى چاپ سنگى مكاسب محرمه به وسيلۀ مصطفى نجم‌آبادى در سال 1315 ق و كتاب البيع در سال 1317 ق به وسيلۀ مصطفى الرازى نوشته شده است.
مطالب
مباحث كتاب در 4 قسمت تقسيم شده است كه عبارتند از:
قسمت اول، شامل مباحث مكاسب محرمه تا صفحۀ 167.
قسمت دوم، از ابتداى كتاب البيع تا شرط اختيار متعاقدان تا صفحۀ 348.
قسمت سوم، از ابتداى شرط ملك متعاقدان تا بحث بيع فضولى، صفحۀ 487.
قسمت چهارم، از ابتداى خيارات تا ابتداى خيار رؤيت در صفحۀ 505.
مباحث خيار رؤيت، خيار عيب، عيوب متفرقه، ارش، شروط، احكام خيار، فروعات مسألۀ قبض ذكر نشده و شرح داده نشده است.
ويژگى‌ها
از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب بررسى مفصّل و وسيع اقوال و نظريات فقهاى عظام مى‌باشد همراه با اين وسعت تتبع، دقت در نقل نظريات با تعابيرى همچون ظاهر، حكى، نسب، از ويژگى‌هاى ارزشمند ديگر اين كتاب مى‌باشد.
از طرف ديگر به علت هم عصر بودن مؤلف با شيخ اعظمبه بعضى از نظريات ايشان در كتاب اشاره شده كه در كتب فقهى وى موجود نيست مثلا در صفحۀ 22 آمده است: إن شئت توضيح المال قلنا قد حكي عن المصنف «ره» في بعض أبحاثه أنّه التزم بثبوت استيجار المرضعة.
مؤلف كتاب علاوه بر نظريات فقهى شيخ اعظمبه نظريات اصولى وى احاطه داشته و در مواردى به اين نظريات اشاره دارد، مثلا در مسألۀ جواز بيع كلب ماشيه، شيخ اعظمضعف سند روايت را با شهرت بين متأخرين قابل جبران دانسته است و مؤلف در حاشيۀ آن پس از بيان نظر شيخ اعظمدر كتب اصولى كه ضعف سند روايت را قابل جبران با شهرت نمى‌داند در صفحۀ 31 مى‌نويسد: فما أفاده هنا من انجبار الدلالة بالشهرة مناف لما استقر عليه مذهبه في الأصول.
از ديگر خصوصيات كتاب طرح مباحثى نظير قاعدۀ على اليد (268 تا 274)، شرعيت عبادات (321 تا 327)، مبحث اجازه و مسائل متعلّق به آن (381 تا 387) مى‌باشد كه مؤلف به صورت مستقل اين مباحث را طرح و بررسى نموده است.
از ديگر ويژگى‌هاى آن، حواشى است كه مؤلف بعدها به متن كتاب اضافه نموده است كه با لفظ «منه مد ظله العالي» مشخص شده است. بعضى از اين حواشى داراى تاريخ مى‌باشد مثلا در آخر حاشيۀ صفحۀ 18، سال 1315 ق، در آخر حاشيۀ صفحۀ 328، سال 1316 ق و در آخر حاشيۀ صفحۀ 356 سال 1317 ق ذكر شده است.
حواشى كتاب از تنوع خاصى برخوردار بوده و مطالبى از صرف و نحو، معانى و بيان، علم اصول فقه، تطبيق مطالب مطرح شده با مآخذ و منابع مباحث رجالى و غير از آن مطرح شده است.
نظريات جديد
اين كتاب مجموعه‌اى از نظريات جديد و ابتكارات مؤلف محقق مدقق اين كتاب ارزشمند مى‌باشد كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.
در بحث فروش سلاح به دشمنان دين تنها در صورتى كه لازمۀ اين كار، اعانت و يارى رساندن به كفر باشد اين معاملات را حرام مى‌داند و در ابتدا نظر صاحب جواهر را مطرح نموده و مى‌نويسد:
و على كل حال فقد ظهر لك أنه لا حرمة فيما لا تعاون فيه و لا هو مندرج في إطلاق النصوص المزبورة كبيع السلاح و غيره.
در نهايت نيز نظر خود را به پيروى از صاحب جواهر «قده» اين گونه بيان مى‌كند: و قد أجاد «ره» في بيان مؤدى النصوص و أنّه لا يجوز التعدي عنها. (صفحۀ 61).
در مورد جبران ضعف سند روايات به سبب شهرت در بحث خريد و فروش كلب ماشيه قائل به تفصيل شده و شهرت فتوايى قدماء را اگر مستند به روايتى موافق نظر آنان باشد مى‌پذيرد و در صورتى كه خبرى موافق آن نباشد صحيح نمى‌داند.
وى در صفحۀ 31 مى‌نويسد: فاعلم أن الشهرة في الفتوى التي عليها كلام المصنف «قده» إنما هي الشهرة التي لم يعلم استناد المتأخرين إلى الخبر الذي هي موافقه له و إن لم يدع العلم بعدمه و أنّ المراد بجبر الرواية ما هو أعم من جبر السند و من جبر الدلالة.
وى در بحث معاطاة، آن را بيع عرفى دانسته و مى‌نويسد: لا إشكال في كون المعاطاة بيعا عرفا كما عرفت بيانه في كلا المحقق الأردبيلي و المحدث الكاشاني و حكم البيع إفادة الملك بالإجماع.
ولى آن را بيع جايز و غير لازم مى‌داند و در صفحۀ 181 مى‌نويسد: إلاّ أنه قام الإجماع على كون هذا القسم الّذي هو المعاطاة غير لازم.
كنايات
در كتاب اسامى كتاب‌ها و مؤلفين زيادى به رمز و اختصار ذكر شده است كه براى استفادۀ بهتر خوانندگان به بعضى اشاره مى‌شود.
يب: تهذيب الأحكام، تأليف شيخ طوسى (م 460 ق)
ط: المبسوط، تأليف شيخ طوسى
يع: شرايع الإسلام، تأليف محقق حلى (م 676 ق)
النافع: النافع في مختصر شرايع الإسلام، تأليف محقق حلى
ير: تحرير الأحكام، تأليف علامۀ حلى (م 726 ق)
المنتهى: منتهى المطلب، تأليف علامۀ حلى
الجامع: جامع الشرائع، تأليف يحيى بن سعيد حلى (م 690 ق)
الذخيرة: ذخيرة المعاد، تأليف ملا محمد باقر سبزوارى (م 1090 ق)
الكفاية: كفاية المقتصد، تأليف ملا محمد باقر سبزوارى
س: الدروس، تأليف شهيد اوّل (م 786 ق)
التنقيح: التنقيح الرائع، تأليف فاضل مقداد (م 826 ق)
المستند: مستند الشيعة، تأليف ملا احمد نراقى (م 1244 ق)
ابن حمزه: محمد بن على بن حمزه طوسى، صاحب كتاب الوسيلة
ابن سعيد: محقق حلى، جعفر بن سعيد، صاحب شرائع الإسلام (م 676 ق)
ابو الصلاح: ابو الصلاح حلبى، صاحب الكافي در فقه (م 447 ق)
الديلمى: سلار بن عبد العزيز، صاحب كتاب المراسم (م 448 ق)
حلبى: ابن زهره، حمزة بن على بن زهرة حلبى (م 585 ق) صاحب غنية النزوع
الفخر: فخر المحققين، محمد بن حسن بن يوسف، فرزند علامۀ حلى (م 776 ق) صاحب إيضاح الفوائد.
پیوندها
مطالعه کتاب غاية الآمال في شرح المکاسب و البیع (قدیم) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور