امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود

میر ناصرالدین ابوالحسن خسرو بن امیر سیف‌الدین محمود دهلوی (651–725ق) مشهور به امیرخسرو دهلوی و ملقب به سعدی هندوستان از عارفان و شاعران نامدار پارسی‌گوی هندوستان است. وی از نخستین کسانی به شمار می‌رود که به زبان هندی شعر سروده است. دهلوی در موسیقی نیز دست داشت. او در تصوف، از شاگردان نظام‌الدین اولیا بود. به ادعای خودش، بین چهارصد تا پانصد هزار بیت شعر گفته که حدود صد هزار بیت از آن به دست ما رسیده است. دهلوی در نثر نیز قلم رسا و روانی دارد. دهلوی از استادان مسلم سبک ناتورالیسم در شعر فارسی است.

امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود

نام	امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود
نام‌های دیگر	ام‍یر خ‍س‍رو ده‍ل‍وی خ‍س‍رو ده‍ل‍وی
نام پدر	محمود
متولد	651ق
محل تولد	دهلی
رحلت	725ق
اساتید	معزالدین کیقباد سلطان محمد بن تغلق
برخی آثار	دیوان کامل امیرخسرو دهلوی
کد مؤلف	AUTHORCODE12455AUTHORCODE

تولد و وفات

خسرو دهلوی که در ادبیات به نام امیرخسرو معروف است پسر امیر سیف‌الدین دهلوی از ترکان ساکن دهلی بود. لاچین پدر سیف‌الدین از ترکان ختا بود و در استیلای مغول به هند گریخته و در دهلی ساکن شده بود. خسرو در 651 در دهلی از ولادت یافت. پدرش در دربار شمس‌الدین التتمش پادشاه معروف ترقی کرده و به امیر سیف‌الدین محمود شمسی معروف شده بود و در 658 درگذشت و دایی خسرو تربیت او را به عهده گرفت و از آغاز جوانی جزو کارگزاران پادشاهان دهلی شد و از ترویج پنج تن از ایشان برخوردار شده است که نخستین ایشان معزالدین کیقباد(686-689) و آخرینشان سلطان محمد بن تغلق(725-752) بود و در همان سال جلوس این پادشاه در ربیع‌الاول 725 در دهلی درگذشت و وی را در بقعه نظام‌الدین اولیا عارف مشهور هند که مرشد وی بود به خاک سپردند.

تصوف، ارتباط با خواجه نظام الاولیا و نصیرالدین چراغ دهلی

خسرو در ضمن آنکه از امیرزادگان درباره هند بوده در میان متصوفه هند نیز شهرت و اعتبار بسیار داشته است و نظام‌الدین اولیا که در عصر چهارشنبه 18 ربیع‌الاول 725 در 94 سالگی درگذشته از بزرگان مشایخ هند در زمان خود بوده و در میان مریدان متعدد خود به خسرو توجه خاصی داشته و وی را «ترک» خطاب می‌کرده است. درباره وی گفته است: روز قیامت از هرکس خواهند پرسید که چه آوردی؟ چون از من بپرسند خواهم گفت: سوز سینه این ترک را آورده‌ام. الهی! مرا به سوز سینه این ترک ببخش. نیز گفته است:

گر برای تَرک تُرکم ارّه بر تارک نهند

ترک تارک گیرم و اما نگیرم تَرک تُرک

نیز به او گفته است: ای ترک: من از وجود خود برنجم اما از تو نرنجم و می‌گفت: اگر در شرع شریف جایز بود وصیت می‌کردم امیرخسرو را در قبر من دفن کنند تا هر دو در یک جا باشیم. در دم مرگ وی خسرو در دهلی نبود و با سلطان محمد به بنگاله رفته بود. نظام‌الدین اولیا گفت: امیرخسرو پس از من نخواهد زیست و چون از این جهان رفت پیکرش را در کنار من به خاک بسپارید که او صاحب اسرار من است و من بی او قدم به بهشت ننهم.

چون خبر مرگ نظام‌الدین اولیا به امیرخسرو رسید دیوانه‌وار نعره‌ای زد و بی‌اختیار به‌سوی دهلی روان شد و چون به سر خاکش رسید گفت: سبحان الله! آفتاب در زیر زمین و خسرو زنده؟ این گفت و بی‌هوش شد و تا شش ماه در گریه و زاری بود تا از جهان رفت. خسرو با نصیرالدین چراغ دهلی که او نیز از بزرگان مشایخ هند بوده معاشرت داشته است.

شعر و ادب و موسیقی

شکی نیست که خسرو دهلوی را باید بزرگ‎ترین شاعر فارسی زبان هند دانست و این که او را سعدی هندوستان گفته‌اند، بجاست. در نظم و نثر فارسی کاملا مسلط بوده و از استادان فن به شمار می‌رود. در اقسام مختلف شعر مانند قصیده و غزل و مثنوی مهارت کامل داشته است.

تلألؤ آموزه‌های حکمی و عرفانی در اشعار او کاملاً آشکار است. او این آموزه‌ها را با بهره‌گیری از آثار استادان نامدار ادب فارسی به‌ویژه سعدی، نظامی، سنایی و خاقانی در اوج فصاحت و شیوایی عرضه می‌دارد. امیرخسرو به نظم و نثر آثار فراوانی دارد. در غزل از پیروان سعدی بود، در قصیده از شاعران قرن ششم، خاصه سنایی و خاقانی تقلید می‌کرد و در مثنوی تابع نظامی گنجوی بود؛ وی یکی از پرکار‎ترین شاعران پارسی‌گوی و در این باب حقاً کم‌نظیر است.

مهارتی که نظامی گنجوی در تنظیم و ترتیب منظومه‌های خود به‌کار برده بود، باعث شد که آثار او مورد تقلید شاعران بعد از وی قرار گیرد. اولین کسی که از وی تقلید کرد امیرخسرو دهلوی بود و بعد از شاعران دیگری نیز از نظامی تقلید کرده‌اند اما وی یکی از موفق‎ترین مقلدان نظامی است. هم‎چنین بعضی از قدما معتقد بودند که اولین نشانه‌های وقوع‎گویی در اشعار امیرخسرو پیدا می‌شود.

خسرو دهلوی از استادان مسلم سبک ناتورالیسم در شعر فارسی است و نزدیک صدهزار شعر از او باقی مانده است. او از نخستین کسانی است که به زبان هندی شعر سروده است. دهلوی در موسیقی نیز دست داشته و از موسیقی‌دانان زبردست زمان خود به شمار می‌رفته است.

سبک او بین عراقی و هندی است. با وجود این‌که امیرخسرو غالب اشعارش را با تقلید و اقتباس از شاعران بزرگ سروده است، باید پذیرفت که به یاری طبع روان و ذوق خدادادی و نیز به‌سبب این‌که او در محیط جدیدی از ادب فارسی تربیت شده و لهجه‌ای نو و ترکیباتی تازه و اندیشه‌هایی خاص نصیبش شده بود، طبعاً تازگی‌های بسیار در سخن وی مشاهده می‌شود و بسیاری از مضامین نو و ابیات منتخب در آثار او ملاحظه می‌گردد و مسلماً به همین سبب است که شاعران و نویسندگان بعد از او بار‎ها به استادی یاد کرده‌اند. بزرگ‎ترین شاعر هند را می‌توان دهلوی دانست و اساسا از این‌روست که وی را سعدی هندوستان لقب داده‌اند.

آثار

شاهکارهای او بیشتر غزلیات عارفانه است که الفاظ رقیق و معانی دقیق را با فکر و تصوف آمیخته است. در نثر نیز چندین کتاب مهم از او مانده است:

در نظم

1. دیوان غزلیات؛ که دهلوی آن را به پنج کتاب تقسیم کرده است:
   1. تحفة الصغر شامل اشعار آغاز عمر.
   2. وسط الحیوة شامل اشعار اواسط عمر.
   3. غرة الکمال شامل اشعار اواخر عمر.
   4. بقیه نقیه شامل اشعار پیری.
   5. نهایة الکمال شامل اشعار پایان زندگی.
2. گذشته از آن، خمسه نظامی را استقبال کرده است بدین‌گونه:
   1. مطلع الأنوار در برابر مخزن الأسرار که در 698 تمامش کرده است.
   2. شیرین و خسرو در برابر خسرو و شیرین نظامی که در سال 698 به اتمام رسید.
   3. لیلی و مجنون که در همان سال 698 تمام شد.
   4. آیینه سکندری در برابر اسکندرنامه، اتمام در 699.
   5. هشت بهشت در برابر هفت پیکر، اتمام در 701.

از این که از 698 تا 701 در چهار سال، خمسه خود شامل پنج مثنوی و هجده هزار بیت را به پایان رسانده است، پیداست که تا چه اندازه در شاعری قدرت طبع داشته است.

گذشته از این پنج مثنوی خمسه، پنج مثنوی دیگر به شرح زیر سروده است:

1. قرآن السعدین بر وزن مخزن الأسرار در شرح ملاقات معزالدین کیقباد و برادرش ناصرالدین بغراخان پادشاه بنگاه در 688.
2. مثنوی نه سپهر، به نه وزن مختلف.
3. مثنوی مفتاح الفتوح به وزن خسرو و شیرین در شرح فتوح جلال‌الدین فیروز شاه از 689 تا 690.
4. منظومه خضرخان و دولرانی یا عشقیه در شرح معاشقات خضرخان و معشوقه‌اش دولرانی، زنی هندو که معاصر وی بوده است.
5. تغلق نامه در فتوح غیاث‌الدین تغلقشاه.

در نثر

گذشته از این 15 کتاب منظوم، سه کتاب به نثر از او مانده که به انشای بسیار فصیح و روان نوشته و از شاهکارهای نثر فارسی در این دوره است؛ بدین گونه:

1. خزائن الفتوح در تاریخ سلطان علاءالدین محمد خلجی(695-715) که به نام تاریخ علایی نیز معروف است و تقلیدی است از کتاب تاج المآثر تألیف حسن نظامی.
2. رسائل الإعجاز یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشای زبان فارسی و در این زمینه فواید بسیار دارد.
3. أفضل الفوائد، شامل ملفوظات نظام‌الدین اولیا.

منابع مقاله

1. پایگاه اینترنتی دایرة‎المعارف بزرگ اسلامی
2. نفیسی، سعید، دیوان کامل امیرخسرو دهلوی، به کوشش م. درویش، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 1361 ش.

وابسته‌ها

مجنون و لیلی

دیوان کامل امیرخسرو دهلوی

دیوان امیرخسرو دهلوی رحمه‌الله

قران سعدین