مجموعه آثار استاد شهید مطهری

مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، دربردارنده مجموعه تألیفات و متن سخنرانى‌هاى شهید مرتضى مطهرى، به زبان فارسى مى‌باشد که شوراى نظارت بر نشر آثار ایشان، از سال 1368ش به بعد، شروع به تهیه و تدوین آنها کرده است.

مجموعه آثار استاد شهید مطهری
پدیدآوران	مطهری، مرتضی (نویسنده)
ناشر	صدرا
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1376 ش
چاپ	7
موضوع	اسلام - مجموعه‌ها اسلام - مسایل متفرقه
زبان	فارسی
تعداد جلد	30
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏4‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏6‎‏م‎‏3
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

گردآورندگان معتقدند که مناسب‌ترین آثار از نظر صحّت، غناى محتوا، شیوایى بیان و پرداختن به شبهات القایى زمان براى معرّفى مکتب اسلام، آثار استاد شهید مطهّرى مى‌باشد، ازاین‌رو اقدام به تنظیم این مجموعه کرده‌اند.

ساختار

اکثر مجلدات، با مقدمه شوراى نظارت، در بیان محتواى هر جلد آغاز و مطالب در سى جلد ارائه گردیده است.

همه آثار استاد، به حسب موضوع، در نه بخش، تقسیم‌بندى شده‌اند که عبارتند از: بخش اصول عقاید، فلسفه، تاریخ، سیره معصومین(ع)، فقه و حقوق، اخلاق و عرفان، اجتماعى- سیاسى، تفسیر و متفرقات.

«مجموعه آثار»، طرحى است که در مورد آثار نویسندگان پراثر و ارزش‌مند به اجرا درمى‌آید و هدف از آن، حفظ آن آثار و سهولت یافتن مطلب مورد نظر در آن است.

آثار شهید مطهّرى، با انقلاب اسلامى پیوندى ناگسستنى داشته و معرّف تفکّر و خطّ مشى این انقلاب الهى مى‌باشد و از طرفى نیز بارها از سوى امام خمینى(ره) مورد تأیید قرار گرفته و مطالعه آنها توصیه و تأکید شده است؛ این دو ویژگى، لزوم اجراى این طرح در مورد آثار ایشان را افزون کرده است.

این مجموعه، بیشتر، به کار اهل تحقیق و کسانى مى‌آید که مى‌خواهند بارها و بارها به این آثار مراجعه کنند.

گزارش محتوا

مجلد اول که جلد اول بخش عقاید مى‌باشد، شامل سه کتاب زیر است:

1. «عدل الهى»: کتاب، با مقدمه مؤلف در تعریف موضوع جبر و اختیار آغاز شده و مطالب، در نه بخش ارائه شده است. نویسنده، پس از تعریف مفهوم عدل به راه‌ها و مسالک مختلفى که در حل مشکلات مربوط به مسئله عدل وجود دارد، اشاره کرده و در پایان، چنین نتیجه‌گیرى نموده است که افرادى که به خدا و آخرت ایمان داشته و اعمالى با انگیزه تقرّب به خدا انجام مى‌دهند، عمل آنها مقبول درگاه الهى بوده و استحقاق پاداش و بهشت مى‌یابند، اعمّ از آنکه مسلمان باشند یا غیر مسلمان.
2. «انسان و سرنوشت»: محصول یکى از بحث‌هاى عقیدتى استاد در هیئت‌هاى مؤتلفه اسلامى است که هدف از آن، رفع شبهات مطرح شده در اطراف اسلام و هدایت مبارزه بر اساس مکتب خالص اسلام بوده است.

   مسئله قضا و قدر، آزادى و اختیار، تغییرناپذیرى در طبیعت و منطق اختصاصى قرآن از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب است.

3. «علل گرایش به مادى‌گرى»: در شرایطى نگارش یافته است که سران منافقین، در حال گرایش به مارکسیسم بوده و سرانجام تغییر ایدئولوژى دادند و گرایش به مکاتب مادى، در میان جوانان مشاهده مى‌شد. استاد، براى جلوگیرى از این انحراف، اقدام به نگارش کتاب نمودند.

مقدمه این کتاب، مقاله‌اى است تحت عنوان «ماتریالیسم در ایران» که براى برملا ساختن نقشه‌هاى جدید ماتریالیست‌ها در ایران به رشته تحریر درآمده و طىّ آن، توطئه ماتریالیست خواندن برخى عرفاى تاریخ اسلام و از آن مهم‌تر تفسیر مادى کردن قرآن توسط برخى گروهک‌ها و افراد چپ آشکار و خنثى گردیده است. این مقاله را مى‌توان از عوامل مهم ترور و شهادت استاد به شمار آورد.

مجلد دوم، با عنوان «مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى»، مشتمل بر شش بخش «انسان و ایمان»، «جهان‌بینى توحیدى»، «وحى و نبوت»، «انسان در قرآن»، «جامعه و تاریخ» و «زندگى جاوید یا حیات اخروى» است. این کتاب، آخرین اثر قلمى استاد شهید مى‌باشد و تاریخ نگارش آن به سال‌هاى دوره نهضت اسلامى بازمى‌گردد.

از آن‌جا که استاد، انحرافات زیادى در برخى نشریات و آثار بعضى روشن‌فکران مسلمان در جهان‌بینى اسلامى مى‌دیدند، اقدام به نگارش این کتاب نموده و در آن بسیارى از لغزش‌گاه‌هاى فکرى روشن‌فکران مسلمان را نشان داده‌اند.

از نکات جالب توجه کتاب، این است که استاد، در بخش «جامعه و تاریخ» به ضرس قاطع پیش‌بینى کرده است که رژیم‌هاى سوسیالیستى، همانند رژیم‌هاى سرمایه‌دارى، سرنگون خواهند شد و اصولا این بخش، خصوصا فصل «اسلام و مادّیّت تاریخى» را مى‌توان از شاهکارهاى ایشان به شمار آورد.

بیان کتاب، تا حدّ امکان ساده و روان بوده و همین امر موجب شده است تا برخى به سوى این پندار سوق پیدا کنند که این اثر مختصّ سطوح متوسط است؛ حال آنکه غوامضى از مسائل اعتقادى، در آن، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است که برخى از آنها نیاز به توضیحات اساتید فن دارد.

مجلد سوم و چهارم که جلدهاى آخر از بخش عقاید مى‌باشند، به بررسى برخى مباحث عقیدتى اختصاص یافته‌اند، از جمله:

1. جهان‌بینى الهى و مادّى: به گفته نویسنده، مقدمه‌اى بر این دو جهان‌بینى بوده و در ضمن بیان مباحث این دو نوع نگرش، به سه منبع جهان‌بینى که عبارتند از علم، فلسفه و دین، اشاره شده و هر یک مفصلا توضیح داده شده است.
2. کلام: جزء کتاب «کلیات علوم اسلامى» بوده و در ضمن هشت درس، این علم را توضیح داده است.
3. استدلال قرآن به مسئله حیات بر توحید: به بررسى استدلالات قرآن پیرامون تشبیه رستاخیز به زنده شدن طبیعت، پرداخته است.
4. دستگاه ادراکى بشر: بحث‌هاى مربوط به خودشناسى را مطرح کرده است.
5. ایمان به غیب: به بررسى مسئله ایمان به غیب و اینکه ایمان، موضوعى است که مربوط به روح آدمى است، نه بدن او، پرداخته است.

ختم نبوت، پیامبر امى، ولاءها و ولایت‌ها، مدیریت و رهبرى در اسلام، امدادهاى غیبى در زندگى بشر، درس‌هایى که از فصل بهار باید آموخت، نبرد حق و باطل، معاد، امامت و رهبرى و اصل عدل در اسلام، از جمله مباحث مطرح شده در این دو جلد است.

برخى از این مباحث، مربوط به کتاب «بیست گفتار» مى‌باشند.

مجلد پنجم که جلد اول از بخش فلسفه مى‌باشد، مشتمل بر چهار بخش زیر است:

1. مقاله کوتاهى است تحت عنوان «سیر فلسفه در اسلام» که نظر به اهمیتى که استاد براى سیر تاریخى مسائل فلسفى و تأثیر آن در فهم بهتر این مسائل قائل بودند، مدخل بخش فلسفه قرار گرفته است.
2. «کلیات منطق» و «کلیات فلسفه» را تشکیل مى‌دهد که این دو بخش، در اصل، جلد اول کتاب «آشنایى با علوم اسلامى» مى‌باشند.

   این کتاب، جزوه درسى دانشجویان بوده و در نوع خود کم‌نظیر و ابتکارى است و در عین برخوردارى از نکات مهم و دقیق، از بیانى شیوا و روان برخوردار است؛ به‌طورى که خواننده‌اى را که هیچ‌گونه آشنایى با منطق و فلسفه ندارد، گام به گام در این وادى پیش برده و شاید اولین بار باشد که یک استاد مسلّم فلسفه، کتابى به این سبک به رشته تحریر درآورده است.

3. شامل کتاب «شرح منظومه» مى‌باشد که قبلا در دو مجلّد منتشر شده است. این بخش، نیز در اصل، از جزوات درسى استاد بوده و از نظر سلاست بیان و غناى محتوا، در نوع خود کم‌نظیر است. در بخش «اتحاد عاقل و معقول»، از یادداشت‌هاى استاد نیز استفاده شده و به همین جهت برخى قسمت‌هاى این مبحث، نسبت به سایر مباحث این کتاب، از سطح بالاترى برخوردار است.

مجلد ششم، جلد دوم از بخش فلسفه بوده و شامل کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» مى‌باشد که در پنج جلد منتشر شده است.

این کتاب، از شاهکارهاى علامه سید محمدحسین طباطبایى و استاد مطهرى به شمار رفته و از نظر پرداختن به مسائل بدیع فلسفه و ابتکارات فلسفى، شیوایى و سادگى بیان، پرداختن به شبهات روز، آشکار کردن بى‌اساسى فلسفه مادى و نیز از نظر روشن ساختن ارزش و منزلت حکمت متعالیه یا فلسفه صدر المتألّهین شیرازى، از مقامى رفیع و پرارج برخوردار است.

هم‌چنین است تأثیر اجتماعى و سیاسى این کتاب در زمان انتشار اولیه آن که تبلیغات حزب توده جوّ مسمومى ایجاد کرده بود و مى‌رفت که پایه اعتقادات مذهبى بسیارى از جوانان را سست نماید. با این احوال، این اثر هنوز منزلت درخور خویش را در جامعه ما نیافته است.

این کتاب، مشتمل بر یک دوره مختصر فلسفه است؛ مهمات مسائل فلسفه را بیان مى‌کند و نویسنده سعى کرده است مطالب، ساده و قابل فهم براى عموم باشد تا کسانى که ذوق فلسفى دارند، با داشتن اطلاعات مختصرى، به فراخور حال خود استفاده کنند و لذا از ذکر دلایل و براهین متعدد در هر مورد خوددارى شده و نویسنده، براى اثبات هر مدعا، ساده‌ترین راه‌ها و بسیطترین براهین را انتخاب کرده است.

ایشان، در عین اینکه از تحقیقات گران‌بهاى هزار ساله فلاسفه اسلامى استفاده کرده، به آراء و تحقیقات دانشمندان بزرگ اروپا نیز توجه کامل داشته است.

وى، هم مسائلى را که در فلسفه قدیم نقش عمده دارد و هم مسائلى را که در فلسفه جدید حائز اهمیت مى‌باشد، مطرح کرده است.

در ضمن مباحث کتاب، قسمت‌هایى وجود دارد که در فلسفه اسلامى و اروپایى بى‌سابقه مى‌باشد، مانند معظم مسائلى که در مقاله پنجم حل شده و آنچه در مقاله ششم بیان شده است.

در مقاله ششم، با طرز بى‌سابقه‌اى به نقّادى دستگاه ادراکى و تمیز و تفکیک ادراکات حقیقى از ادراکات اعتبارى پرداخته شده است. در این مقاله، هویت و موقعیت «ادراکات اعتبارى» نشان داده شده و فلسفه از آمیزش با آنها برکنار داشته مى‌شود و همین آمیزش نابه‌جاست که بسیارى از فلاسفه را از پا درآورده است.

در این اثر، در عین اینکه فلسفه حریم خود را حفظ کرده و با علوم مختلط نمى‌شود، رابطه فلسفه و علم محفوظ مانده است، ولى رابطه فلسفه با طبیعیات و فلکیات قدیم به‌کلى قطع شده و در برخى موارد، از نظریات علمى جدید نیز استفاده شده است.

جلد چهارم کتاب، پس از شهادت استاد منتشر شده است؛ بدین ترتیب که متن این جلد(شامل مقالات دهم تا سیزدهم) به قلم علامه طباطبائى(ره) مقارن با نگارش سایر مقالات، نگارش یافته بود، ولى پاورقى‌هاى استاد به اتمام نرسیده بود و پس از شهادت ایشان همان مقدارى که نگارش یافته بود، همراه با متن کتاب و نیز همراه با یادداشت‌هاى استاد بر مقالات مذکور به چاپ رسید که البته چون در طرح «مجموعه آثار» مجلداتى براى یادداشت‌هاى استاد در نظر گرفته شده است، یادداشت‌هاى مذکور در این مجلد از مجموعه آثار آورده نشده است.

برخى از نقل قول‌هاى کتاب، نقل به مضمون بوده و عین کلام گوینده نیست؛ گر چه اکثر قریب به اتفاق آنها با متن اصلى مطابقت داده شده است.

مجلد هفتم، که جلد سوم از بخش فلسفه و جلد اوّل از «فلسفه ابن سینا» مى‌باشد، مشتمل است بر درس‌هاى استاد از برخى آثار فلسفى ابن سینا، از جمله درس‌هایى از کتاب‌هاى «اشارات»، «نجات» و «الهیات شفا».

مطالب بخش اوّل و قسمتى از بخش سوم(ترجمه و تعلیقات دو فصل اوّل از مقاله اوّل الهیات شفا)، توسط استاد به رشته تحریر درآمده است. مباحث مقالات چهارم و پنجم و ششم الهیات شفا تقریرات خصوصى دکتر قندى از بیانات استاد بوده است که از اتقان بیان خود استاد برخوردار نیست. سایر مطالب کتاب، مباحثى است که پس از استخراج از نوار تنظیم شده است.

مباحث این مجموعه نیز، خصوصا مباحثى که به قلم استاد بوده است، مانند مباحث مجلّدات قبلى بخش فلسفه، مناسب متن درسى دانش‌پژوهان مى‌باشد.

مجلد هشتم، مقاله هشتم و نهم ابن سینا تحت عناوین «شناخت مبدأ اول براى همه وجود و شناخت صفات او» و «در صدور أشیاء از تدبیر اول و معاد به سوى او» مى‌باشد.

مجلد نهم و دهم که مربوط به بخش فلسفه مى‌باشند، دربردارنده کتاب «شرح مبسوط منظومه» بوده که در اصل، تقریر درس‌هاى منظومه حاج ملا هادى سبزوارى توسط استاد مى‌باشند.

در بین درس‌ها، سؤالاتى از طرف حضار مطرح شده و استاد پاسخ گفته‌اند که این پرسش و پاسخ‌ها در پاورقى کتاب قرار گرفته‌اند و اکثر این سؤالات مفید و راه‌گشاست.

شرح مبسوط منظومه، خصوصیاتى دارد که از آن جمله است: ظهور برخورد فلسفه اسلامى و فلسفه غرب در برخى موضوعات، بعضى تقریرات نوین و ابتکارى و برخى نظریات ابداعى استاد که براى اولین بار در فلسفه اسلامى مطرح مى‌شود و نیز شیوه بیان استاد که آسان کننده مسائل معضل و نشان دهنده تسلط ایشان بر فلسفه مى‌باشد.

مجلد یازدهم که جلد هفتم فلسفه است، به مباحث مربوط به «حرکت»، از درس‌هاى اسفار استاد اختصاص دارد.

انتخاب این مباحث، طبق ممشاى همیشگى استاد، بر معیار نیاز زمان صورت گرفته و مقصود نهایى مقابله با ادعاهاى مادى‌گرایانه آن دوران بوده است. در عین حال، این کتاب، به جهت تبیین یکى از مباحث مهم حکمت متعالیه توسط یکى از اساتید مسلّم فن، یک گنجینه غنى به شمار مى‌آید که همواره مى‌تواند براى دانش‌پژوهان و محققین فلسفه اسلامى راه‌گشا باشد؛ به‌ویژه آنکه در طىّ این دروس، به‌مناسبت، از مباحث منطقى و فلسفى بى‌شمارى مانند اثبات نفس، اصل تضاد، اصل تناقض، معاد جسمانى، نفس کلى عالم، رابطه مادى و مجرد، خیر و شر، کلى طبیعى، مقولات ارسطویى، کلیات خمس و مانند آن سخن به میان آمده است.

آنچه بر غناى این مباحث افزوده، یکى، توجه خاص استاد به نظرات علامه طباطبایى و دیگرى، اشاره ایشان به نظرات خودشان مانند «تشکیک تبعى ماهیت» است. این خصوصیات به همراه ویژگى‌هاى دیگر، مانند درجه‌بندى اهمیت پاره‌اى از مباحث فلسفى توسط استاد در ضمن برخى جلسات، کتاب را به مجموعه‌اى ارزشمند مبدل ساخته است.

مجلد دوازدهم نیز مانند مجلد یازدهم، شامل درس اسفار استاد شهید مرتضى مطهرى از سال 1354 تا 1357ش، است.

این جلد حاوى هفتاد جلسه درس (از جلسه چهل و نهم تا جلسه صد و هجدهم) است که مبحث زمان را در بر مى‌گیرد.

مباحث این کتاب از فصل 30 مرحله 7 تا فصل 9 از مرحله 9، مبحث «قوه و فعل» کتاب اسفار را شامل مى‌شود.

در جلسات صد و ششم تا صد و هشتم؛ یعنى طى سه جلسه، استاد نگاهى دوباره به بحث حرکت دارند که در آن ضمن اشاره به بى‌نظمى در ترتیب مباحث کتاب اسفار و ترتیب صحیح مباحث باب حرکت، مطالب این باب را دسته‌بندى و کلاسه کرده‌اند.

در پایان کتاب، متن اسفار به همراه توضیحات استاد هنگام تدریس آمده است.

لازم به ذکر است که تنظیم اولیه این جلد از کتاب توسط حجت‌الاسلام آقاى صدرا هادى‌زاده (نوه استاد شهید) انجام شده است.

مجلد سیزدهم که آخرین جلد از بخش فلسفه مى‌باشد، شامل سه بخش زیر است:

1. «مقالات فلسفى» که غیر از مقالات «اصالت روح»، «قرآن و مسئله حیات»، «توحید و تکامل» و «پرسش‌هاى فلسفى ابوریحان از بوعلى»، بقیه پس از شهادت استاد منتشر شده و مقاله «اصل تضاد در فلسفه اسلامى» ترکیبى است از چند سخنرانى و یک مقاله استاد در این زمینه. سایر مقالات، نوشته‌هایى نسبتا مدوّن از استاد مى‌باشد که پس از شهادت ایشان از میان یادداشت‌هایشان انتخاب شده است. البته همه مقالات این بخش، فلسفى محض نیست؛ برخى از آنها جنبه‌هاى دیگر نیز دارد.
2. «مسئله شناخت»: مجموعه ده سخنرانى استاد درباره «مسئله شناخت» است که در سال 1356ش، ایراد شده و پس از شهادت استاد، تنظیم و منتشر شده است. انتخاب موضوع «شناخت» توسط استاد بى‌جهت نبوده است؛ در آن زمان، تبلیغات مارکسیستى باعث شده بود که عده‌اى از جوانان مسلمان، گرایشات مارکسیستى پیدا کنند و برخى یک مکتب التقاطى پدید آورده بودند که باطن آن مارکسیسم و ظاهر آن اسلام بود و مسئله شناخت، از اولین مسائلى بود که به آن مى‌پرداختند. از قضا این سخنرانى‌هاى استاد تأثیر زیادى بر آن جوّ مسموم داشته و تا حد زیادى تبلیغات مذکور را خنثى نمود.
3. «نقدى بر مارکسیسم» که فراهم‌آمده از حدود چهل و پنج جلسه بحث درباره فلسفه مارکسیسم مى‌باشد، در سال‌هاى 1355 و 1356ش، در شهر قم و در یک جمع خصوصى از طلاب ایراد شده است. این بحث‌ها، شامل دو قسمت است:

الف) سیرى در فلسفه مارکسیسم که بر اساس کتاب «مارکس و مارکسیسم»(نوشته آندره پى‌یتر)، انجام شده است. در این قسمت، تنها آشنا شدن با دیدگاه‌هاى فلسفه مارکسیسم مورد توجه قرار گرفته است؛ با این حال، گاهى نیز به نقد و بررسى اجمالى نظریات مارکسیسم پرداخته شده است. در این قسمت، سیر بحث، مطابق فصل‌بندى کتاب «مارکس و مارکسیسم» پیش رفته است و البته همه بخش‌هاى فصول کتاب مذکور مورد بررسى قرار نگرفته، بلکه بخش‌هایى انتخاب شده است.

ب) مشتمل بر نقد و بررسى مسائل گوناگون مارکسیسم و بیان اختلاف نظرهاى اسلام و مارکسیسم درباره این مسائل است.

این کتاب، تنظیم شده تقریرات یکى از حاضرین در آن جلسات بوده، لذا در برخى موارد، عین کلام استاد نبوده و نارسا مى‌باشد؛ با این حال، این بخش، داراى نکات بدیع فراوان و حاکى از دقت نظر و نکته‌سنجى استاد در مسائل فلسفى است که مى‌توان آن را نوعى فلسفه تطبیقى دانست.

مجلد چهاردهم، اولین جلد از بخش تاریخ است که دربردارنده کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» مى‌باشد.

به باور نویسنده، ما مسلمانان ایرانى، به اسلام، به حکم اینکه مذهب ماست، ایمان و اعتقاد داریم و به ایران، به حکم اینکه میهن ماست، مهر مى‌ورزیم؛ ازاین‌رو، سخت علاقه‌مندیم که مسائلى را که از یک طرف با آنچه به آن ایمان و اعتقاد داریم و از طرف دیگر با آنچه به آن مهر مى‌ورزیم پیوند دارد، روشن درک کنیم و تکلیف خود را در آن مسائل بدانیم. وى، معتقد است که عمده این مسائل، در سه پرسش ذیل خلاصه مى‌شود:

1. آیا تضاد و تناقضى میان احساسات مذهبى و ملى ما وجود دارد؟
2. وقتى اسلام به ایران وارد شد، چه تحولات و دگرگونى‌هایى در آن به وجود آورد؟ آن دگرگونى‌ها در چه جهت بود؟ از ایران چه گرفت و به ایران چه داد؟ آیا ورود اسلام به ایران براى آن موهبت بود یا فاجعه؟
3. سهم ایرانیان در راه نشر و بسط تمدن اسلامى چقدر و انگیزه ایرانى در این خدمات چه بوده است؟

کتاب مذکور، مشتمل بر سه بخش زیر است که به ترتیب پاسخ‌گوى سه پرسش فوق، شکل گرفته است:

1. اسلام و مسئله ملیت؛
2. خدمات اسلام به ایران؛
3. خدمات ایران به اسلام.

در ایران اسلامى، جریاناتى رخ داده که برخى از آنها، دست‌آویزى براى برخى شده است که آنها را به‌عنوان یک مقاومت و عکس العمل مخالف روح ایرانى در برابر اسلام معرفى کنند؛ از قبیل نهضت‌هاى شعوبى، زبان فارسى، تصوف و حتى تشیع، هم‌چنان‌که برخى شخصیت‌ها از قبیل فردوسى و شیخ اشراق، به‌عنوان مظهرى از این مقاومت معرفى شده و مى‌شوند. نویسنده، معتقد است که مباحث این کتاب، مى‌تواند پاسخ‌گوى مفیدى به همه این مسائل باشد.

مجلد پانزدهم که جلد دوم از بخش تاریخ است، دربردارنده کتاب «فلسفه تاریخ» مى‌باشد.

این کتاب، تنظیم شده بیش از شصت جلسه درس فلسفه تاریخ است که در سال‌هاى 1356 و 1357ش، در منزل استاد تشکیل مى‌شده است.

در آن دوره، مسائل فلسفه تاریخ در میان اهل فکر و دانشجویان و روشن‌فکران به شدت مطرح بود و عده‌اى نیز گرایش مارکسیستى پیدا کرده بودند و جامعه و تاریخ را به شکل ماتریالیستى و مارکسیستى تحلیل می‌کردند. استاد، این درس را تشکیل دادند و در ابتدا برخى متون مارکسیستى مورد تجزیه و تحلیل قرار مى‌گرفت و در هر جلسه یکى از حضار مبحثى را به‌صورت کنفرانس عرضه مى‌کرد و استاد اظهار نظر نموده و مطالب لازم را بیان مى‌فرمودند. پس از آن، فلسفه تاریخ در قرآن مورد تحقیق واقع شده است.

کتاب، از شیوایى بیان- هرچند گفتارى- و غناى محتوا برخوردار است که موضوعات بدیعى در آن مورد بحث قرار گرفته و نظرات قابل توجهى ابراز شده است.

مجلد شانزدهم که جلد اول از بخش سیره معصومین(ع) مى‌باشد، مشتمل است بر پنج کتاب:

1. «سیرى در سیره نبوى»: داراى دیباچه، مقدمه و یک ضمیمه مى‌باشد. دیباچه، شامل دو مقاله است تحت عنوان «دعوت‌هاى سه بعدى» و «موج اسلامى» که در اصل مقدمه‌هاى جلدهاى اول و دوم کتاب محمد(ص) خاتم پیامبران مى‌باشد که مجموعه مقالاتى است از چند تن از نویسندگان اسلامى که در سال 1346ش منتشر شده است.

   مقدمه، بحثى است کوتاه درباره این فکر که «ما قادر به پیروى از اولیاى دین نیستیم» و استاد، قبل از ورود به بحث، «سیره نبوى» را مطرح کرده‌اند. عنوان اولیه این بحث، «منابع شناخت از نظر اسلام» بوده است که استاد پس از برشمردن چند منبع، سیره اولیاى دین را به‌عنوان یکى از منابع شناخت از نظر اسلام معرفى نموده و از آن‌جا وارد بحث «سیره نبوى» شده‌اند.

   ضمیمه را یک سخنرانى و ترجمه صد سخن از پیامبر اسلام(ص) تشکیل مى‌دهد. این سخنرانى تاریخچه‌اى است از زندگانى رسول اکرم(ص) و نیز تحلیل سخنانى چند از آن بزرگوار که در سال 1348ش ایراد شده است و آن صد سخن، توضیحى دارد که در همین بخش ذکر شده است.

   قسمت اصلى این بخش، مجموع هشت سخنرانى استاد تحت عنوان «سیره نبوى» است که در ایام فاطمیه سال 1354ش ایراد شده است.

2. «جاذبه و دافعه على(ع)»: مجموعه‌اى است از چهار سخنرانى که در رمضان سال 1388ش، ایراد شده است. این کتاب، مشتمل است بر یک مقدمه و دو بخش. در مقدمه، کلیاتى درباره جذب و دفع به‌طور عموم و جاذبه و دافعه انسان‌ها به‌طور خصوص بحث شده است.

   در بخش اول، جاذبه على(ع) که همواره دل‌هایى را به‌سوى خود کشیده و مى‌کشد و فلسفه، فایده و اثر آن، موضوع بحث قرار گرفته است.

   در بخش دوم، دافعه نیرومند آن حضرت که چگونه عناصرى را به سختى طرد مى‌کرد و دور مى‌انداخت، توضیح و تشریح شده است. نویسنده، معتقد است همان‌گونه که على(ع) داراى این دو نیرو بوده، هر کس که بخواهد در مکتب او پرورش یابد نیز باید صاحب این دو نیرو باشد.

   از آن‌جا که به نظر نویسنده، دو نیرویى بودن به تنهایى کافى نیست که معرّف مکتب على باشد، وى کوشش کرده است تا حد امکان نشان دهد که جاذبه على(ع)، افرادى از چه طراز را جذب مى‌کرد و دافعه او چه سنخ افرادى را طرد مى‌نمود. در قسمت دافعه، به بحث درباره خوارج اکتفا شده است.

3. «سیرى در نهج‌البلاغة»: مجموع مقالات متسلسلى است که در سال‌هاى1351 و 1352ش، در مجله گرامى «مکتب اسلام» منتشر شده است.

   کتاب، با مقدمه استاد در بیان نحوه آشنایى ایشان با «نهج‌البلاغة» آغاز و مطالب، در هفت بخش، ارائه گردیده است. الهیات و ما وراء الطبیعه، سلوک و عبادت، حکومت و عدالت، اهل‌بیت(ع) و خلافت، موعظه و حکمت و دنیا و دنیاپرستى، از جمله موضوعات مطرح شده در کتاب مى‌باشند.

4. «مشکلات على(ع)»: حاوى تحلیل عمیقى است درباره مشکلات على(ع)، خصوصاً مشکل اساسى آن حضرت؛ یعنى خوارج که حاصل سخنرانى استاد در رمضان 1390ش، مى‌باشد.

   مشکل نفاقى که پس از کشته شدن عثمان به وجود آمد، اولین مشکلى است که نویسنده، به آن اشاره کرده و معتقد است انعطاف‌ناپذیرى در اجراى عدالت، مشکل بعدى آن حضرت بوده است. به باور نویسنده، این مشکل، از یک‌سو مربوط به روش آن حضرت و از طرفى حاصل تغییرى بود که مسلمین پیدا کرده بودند؛ بعد از پیامبر(ص)، سال‌ها بود که جامعه اسلامى عادت کرده بود به امتیاز دادن به افراد متنفّذ و على(ع) مردى بود انعطاف‌ناپذیر که حاضر نبود سر مویى از عدالت منحرف شود.

   ایشان، صراحت و صداقت در سیاست را مشکل سوم و خوارج را اساسى‌ترین معزل خلافت آن حضرت دانسته و به توضیح آنها پرداخته است. وى، سه خصیصه براى خوارج ذکر کرده است که عبارتند از: شجاعت و فداکارى زیاد، عبادت بسیار(همان چیزى که دیگران را زیاد به شک و شبهه مى‌انداخت که على(ع) مى‌فرمود: غیر از من کسى دیگر جرأت نمى‌کرد اینها را بکشد) و جهالت و نادانى زیاد.

5. «صلح امام حسن(ع)»: شامل دو سخنرانى تحت همین عنوان مى‌باشد. این کتاب، در دو بخش ارائه گردیده است:

الف) کلیاتى در مسئله جنگ و صلح از نظر فقه اسلام که پس از تحلیل رابطه پیامبر(ص) و امام على(ع) با موضوع صلح، موارد جهاد در فقه شیعه را مورد بررسى قرار داده است. قتال اهل بغى، صلح در فقه شیعه و صلح حدیبیه، از موضوعات دیگر مطرح شده در این بخش است.

ب) شرایط زمان امام حسن(ع) و تفاوت آن با شرایط زمان امام حسین(ع) که پس از بیان تفاوت‌ها، عوامل دخیل در قیام امام حسین(ع)، بررسى شده و با شرایط زمان امام حسن(ع) مقایسه گردیده است.

نظر به اینکه سیر تاریخى در این مجموعه و مجلدات بعدى بخش «سیره معصومین(ع)» حفظ شده است، این بخش مى‌تواند گذشته از دارا بودن نکات بدیع و اندیشه‌هاى ناب، تا حدودى تحلیل تاریخ اسلام در دوره معصومین(ع) نیز باشد و از این نظر نیز براى محققین، دانشجویان و همه ارادتمندان پیامبر(ص) و ائمه(ع) مفید واقع شود.

مجلد هفدهم، شامل دو جلد کتاب «حماسه حسینى» مى‌باشد که در دو بخش سخنرانى‌ها و یادداشت‌ها ارائه شده است. نویسنده، پس از توضیح واژه «حماسه»، از نهضت حسینى با عنوان حماسه‌اى مقدس و عامل شخصیت یافتن جامعه اسلامى یاد کرده و ضمن اشاره به تحریف‌هایى که در واقعه تاریخى کربلا صورت گرفته، به تشریح ماهیت قیام حسینى پرداخته است. در ادامه، عنصر تبلیغ و امر به معروف و نهى از منکر در نهضت حسینى مورد تحلیل و بررسى قرار گرفته است.

مجلد هجدهم که جلد سوم از بخش سیره معصومین(ع) است، شامل دو کتاب زیر مى‌باشد:

1. «سیرى در سیره ائمه(ع)» که از یک مقدمه و هشت فصل به ترتیب زیر تشکیل شده است:

   مقدمه، یادداشتى است از استاد تحت عنوان «مقایسه روش امام حسین(ع) با سایر ائمه(ع)».

   فصل اول، بحث کوتاهى است درباره امام چهارم(ع) که استاد در ادامه سخنرانى «خرافه سیزده» که در سال 1349ش، شده است، به تناسب زمان ایراد نموده‌اند.

   فصل دوم را یک سخنرانى تحت عنوان «امام صادق(ع)» تشکیل مى‌دهد که در تاریخ 1381ق، ایراد شده است.

   فصل سوم، بحثى است با عنوان «امام صادق(ع) و مسئله خلافت» که به تشریح اوضاع سیاسى و اجتماعى آن امام پرداخته است.

   فصل چهارم، عبارت است از یک سخنرانى با عنوان «امام موسى بن جعفر(ع)» که پس از بیان آثار زندانى شدن به جرم آزادگى، قانون تضاد و تصادم را مورد بررسى قرار داده است.

   فصل پنجم، متن یک سخنرانى تحت عنوان «موجبات شهادت امام موسى کاظم(ع)» که ضمن بررسى تأثیر مقتضیات زمان در شکل مبارزه، علت دست‌گیرى امام(ع) مورد تحلیل و بررسى قرار گرفته است. در ادامه، جریان بشر حافى و امام(ع) تعریف شده است.

   فصل ششم، مشتمل بر بحثى پیرامون «مسئله ولایت‌عهدى امام رضا(ع)» است که پس از بررسى رفتار عباسیان با علویان، نقل‌هاى تاریخى مختلف، از جمله نظر شیخ مفید و صدوق پیرامون مسئله ولایت‌عهدى امام رضا(ع) مورد تحلیل قرار گرفته است.

   فصل هفتم، بحثى است با عنوان «سخنى درباره امام حسن عسکری(ع)» که استاد در ادامه یکى از سخنرانى‌هاى «سیره نبوى»، در سال 1354ش، ایراد فرموده‌اند. در این بخش، پس از تعریف عدالت و پاسخ به این سؤال که آیا عدالت‌خواهى فطرى است یا نه، دیدگاه‌هاى مختلف، از جمله نظر افرادى چون: نیچه، ماکیاولى و برتراند راسل، مورد تحلیل و بررسى قرار گرفته است.

   آخرین فصل را دو سخنرانى درباره حضرت مهدى(ع) با عناوین «عدل کلى» و «مهدى موعود» تشکیل مى‌دهد که در سال1349ش، ایراد شده‌اند. مهدویت در قرآن و احادیث نبوى، قیام مختار و اعتقاد به مهدویت، قیام «نفس زکیّه» و اعتقاد به مهدویت، نیرنگ منصور عباسى، اعتقاد به مهدویت در جهان تسنن و ماهیت قیام مهدى موعود(عج) از جمله موضوعات مطرح شده در این بخش مى‌باشند.

   از ابتداى جلد شانزدهم تا پایان این بخش، نظر به اینکه ترتیب تاریخى در آن حفظ شده است، مى‌تواند به‌عنوان تحلیل گوشه‌هایى از تاریخ صدر اسلام مورد مطالعه قرار گیرد؛ گر چه کتاب بعدى نیز در بعضى قسمت‌ها مى‌تواند این نقش را ایفا کند.

2. «داستان راستان» که دربردارنده حکایت‌ها و داستان‌هایى شیرین و حکمت‌آمیز است، چون شامل سیره معصومین(ع) و سایر راستان و نیکان مى‌باشد، در این مجلد قرار گرفته است.

   این کتاب که در سال 1344ش، از سوى کمیسیون ملى یونسکو در ایران برنده جایزه یونسکو گردید، یکى دیگر از شاهکارهاى استاد به شمار مى‌رود و نشانى از ذو فنون بودن ایشان در خود دارد. بر خلاف تصور برخى، این کتاب، مخصوص نوجوانان و جوانان نیست، بلکه براى تمامى سنین و اقشار، سودمند و فرح‌زاست و خواننده را با سیره معصومین(ع) و اولیاى خدا آشنا مى‌سازد.

مجلد نوزدهم که جلد اول از بخش «فقه و حقوق» را تشکیل مى‌دهد، مشتمل بر چهار کتاب است:

1. «نظام حقوق زن در اسلام» که با یک مقدمه و پیش‌گفتار آغاز شده و مطالب، در یازده بخش، ارائه گردیده است.

   مقدمه، به این نکته اشاره دارد که «نظام حقوق و تکالیف خانوادگى»، از جمله مسائل مهمى است که اقتضا مى‌کند دقیق‌تر از گذشته، مورد ارزیابى قرار گیرد.

   نویسنده، در پیش‌گفتار، پس از اشاره به مشکل جهانى روابط خانوادگى، به انتقاد از کسانى پرداخته است که مى‌پندارند مسائل مربوط به روابط خانوادگى، از مسائلى است که در میان اروپاییان حل شده و این ما هستیم که باید از آنها تقلید و پیروى کنیم.

   در بخش اول، پس از پاسخ دادن به این سؤال که آیا خواستگارى مرد از زن، اهانت به اوست یا نه، این نکته مطرح شده که غریزه مرد داراى طلب و نیاز بوده و غریزه زن، مقتضى جلوه و ناز است. نویسنده، معتقد است که مرد، خریدار وصال زن بوده، نه رقبه او و رسم خواستگارى، یک تدبیر ظریف و عاقلانه براى حفظ حیثیت و احترام زن مى‌باشد.

   بخش دوم، بحث ازدواج موقت را مطرح کرده و نویسنده، از بین سه مسئله رهبانیت موقت، کمونیسم جنسى و ازدواج موقت، به دنبال نشان دادن بهترین و صحیح‌ترین راه براى حل مشکل دوره بلوغ و بحران جنسى براى جوان امروز مى‌باشد. در این بخش، نظریه راسل پیرامون ازدواج موقت، مورد بررسى قرار گرفته است.

   بخش سوم، استقلال زن در انتخاب سرنوشت را ستوده و از شوهر دادن قبل از تولد و نکاح «شِغار» که عبارت است از معاوضه دختران یا خواهران انتقاد کرده است.

   بخش چهارم، مسئله اسلام و تجدد زندگى را مطرح کرده است. نویسنده، این توهم را که هر تغییرى در اوضاع اجتماعى غرب، از تکامل و پیشرفت سرچشمه گرفته است، از گمراه‌کننده‌ترین افکارى مى‌داند که دامن‌گیر مردم امروز شده است.

   بخش پنجم، مقام انسانى زن از نظر قرآن، بخش ششم، مبانى طبیعى حقوق خانوادگى و بخش هفتم، تفاوت‌هاى زن و مرد را مورد بررسى قرار داده است.

   بخش هشتم، پس از بیان تاریخچه مهریه، به این سؤال پاسخ داده است که آیا مهریه و نفقه، یادگار عهد مملوک بودن زن است یا خیر؟

   مسئله ارث، در بخش نهم، طلاق، در بخش دهم و تعدد زوجات، در آخرین بخش، مورد بررسى قرار گرفته است.

2. «مسئله حجاب» با دو مقدمه انجمن اسلامى پزشکان در تعریف از کتاب و مقدمه نویسنده، در بیان پرسش‌هایى که کتاب در پى پاسخ‌گویى به آنهاست، آغاز شده و مطالب، در پنج بخش، ارائه شده است.

   نویسنده، معتقد است که ریشه بیشتر انحرافات دینى و اخلاقى نسل جوان را باید در لابه‌لاى افکار و عقاید آنان جست‌وجو کرد.

   هدف ایشان، از طرح «مسئله حجاب»، این است که احساس می‌کردند گذشته از انحرافات عملى فراوانى که در زمینه حجاب به وجود آمده، این مسئله و سایر مسائل مربوط به زن، وسیله‌اى شده است در دست کسانى که از این پایگاه، علیه اسلام، جار و جنجال تبلیغاتى راه بیندازند.

   آیا اسلام طرف‌دار پرده‌نشینى زن است، هم‌چنان‌که لغت «حجاب» بر این معنى دلالت مى‌کند، یا اینکه زن در حضور مرد بیگانه بدن خود را بپوشاند، بدون آنکه مجبور باشد از اجتماع کناره‌گیرى کند؟ و در صورت دوم، حدود پوشش چقدر است؟ آیا در اسلام مسئله‌اى به نام «حریم عفاف» وجود دارد یا نه؛ یعنى آیا در اسلام، مسئله سومى که نه پرده‌نشینى و محبوسیّت و نه اختلاط باشد، وجود دارد یا خیر؟ و به عبارت دیگر آیا اسلام، طرف‌دار جدا بودن مجامع زنان و مردان است یا نه؟ اینها پرسش‌هایى است که این کتاب، بدان‌ها پاسخ گفته است.

   در دو کتاب فوق، وضع و موقعیت زن، وظایف، حقوق و نقش او در زندگى بررسى و منطق اسلام در این مسائل روشن شده است.

   پس از پیروزى انقلاب، استاد، شروع به نگارش مقدمه جدیدى براى کتاب «مسئله حجاب» با توجه به فضاى جدید حاکم بر کشور و دنیاى اسلام نمودند. این مقدمه به اتمام نرسیده و استاد به شهادت رسیدند. این مقدمه که ناقص مى‌باشد، در ابتداى این کتاب قرار گرفته است.

   نکته مهم درباره این دو کتاب، تأثیر شگرفى است که بر جوّ فاسد و مسموم قبل از انقلاب در کشور گذاشته و بعد از انقلاب نیز در آشنا ساختن افکار با منطق اسلام در این مسائل و خنثى کردن تبلیغات گذشته تأثیر بسزایى داشته است.

3. «پاسخ‌هاى استاد به نقدهایی بر کتاب مسئله حجاب»، مشتمل است بر نقدهاى یکى از فضلا بر کتاب مسئله حجاب و پاسخ‌هاى استاد به آن نقدها.

   در هر نقد و پاسخى، ابتدا متن کتاب مسئله حجاب با ذکر صفحه آن مطابق با همین مجلد از «مجموعه آثار»، سپس نقد آن متن با حروف ریزتر و به دنبال آن پاسخ استاد با حروف سیاه و عرض کمتر ذکر گردیده است.

   مطالعه این کتاب، علاوه بر اینکه تا حدى روش فقهى استاد را آشکار مى‌سازد، نشان مى‌دهد که چگونه استاد از یک‌سو با تز استعمارى «اسلام منهاى روحانیت» مبارزه مى‌کند و از سوى دیگر با جمود و تحجّر درمى‌آویزد.

   پاسخ‌هاى استاد در این کتاب، شامل نکات بدیع و ناب فقهى است که خصوصاً براى اهل فن، مغتنم است و نکته جالب توجه در آنها، شباهتى است که میان این پاسخ‌ها و آراى فقهى امام خمینى(ره)، حتى از نظر لحن سخن، مشاهده مى‌شود.

4. «اخلاق جنسى» نیز در اصل مقالاتى بوده است که در حدود سال 1353ش، در مجله «مکتب اسلام» به چاپ مى‌رسیده و بعداً به‌صورت کتاب درآمده است و در واقع تطبیقى است میان اخلاق جنسى در اسلام و جهان غرب.

   همه مطالب این مجلد، در اطراف حقوق و مسائل مربوط به زن بوده و از این جهت داراى امتیاز مى‌باشد.

مجلد بیستم که جلد دوم از بخش فقه و حقوق را تشکیل مى‌دهد، مشتمل بر فصل‌هاى زیر است:

فصل اول را جلد سوم کتاب «کلیات علوم اسلامى» تشکیل مى‌دهد که داراى دو بخش «اصول فقه» و «فقه» مى‌باشد و در اصل، بخشى از جزوه‌هاى درسى استاد است.

فصل دوم، مقاله‌اى است تحت عنوان «الهامى از شیخ الطائفه». این مقاله، تدوین و تفصیل یافته سخنرانى استاد است در کنگره هزاره شیخ طوسى که در سال 1349ش، برگزار شد.

فصل سوم، مقاله‌اى است با عنوان «مزایا و خدمات مرحوم آیت‌الله بروجردى» که در سال 1340ش، پس از فوت آن مرحوم، توسط استاد نگارش یافته است.

فصل چهارم را یک سخنرانى استاد تحت عنوان «اصل اجتهاد در اسلام»، تشکیل مى‌دهد که در کتاب «ده گفتار» به چاپ رسیده است.

فصل پنجم، مشتمل است بر یک سخنرانى در موضوع «امر به معروف و نهى از منکر» که در سال 1339ش، ایراد شد.

فصل ششم را مباحث «جهاد» تشکیل مى‌دهد. این مباحث، حاصل چهار جلسه سخنرانى استاد در سال 1350ش، است.

فصل هفتم، مباحثى درباره «مسئله ربا و بانک» است که در سال 1354ش، در سلسله جلساتى که در انجمن اسلامى پزشکان برقرار بوده ایراد شده است. در آن جلسات، قبل از استاد، به ترتیب، آقایان مهندس اکبر طاهرى، مهندس بازرگان و شهید دکتر بهشتى در این موضوع سخن گفته‌اند، لذا استاد، ضمن بیانات خود، اشاراتى به نظریات آنها دارد.

فصل هشتم، مباحثى است درباره «مسئله بیمه». این مباحث، مجموع سخنرانى‌هایى است که در سال 1352ش، در انجمن اسلامى پزشکان انجام شده است.

فصل آخر را کتاب «نظرى به نظام اقتصادى اسلام» تشکیل مى‌دهد. این کتاب، مشتمل بر یادداشت‌هاى استاد تحت همین عنوان است.

مجلد بیست و یکم که جلد سوم از بخش فقه و حقوق مى‌باشد، مشتمل است بر دو جلد کتاب «اسلام و نیازهاى زمان» و دو سخنرانى استاد در این زمینه. کتاب، در سه بخش زیر تنظیم شده است:

بخش اول و دوم، شامل دو جلد کتاب «اسلام و نیازهاى زمان» است. این کتاب، مجموعه‌اى است از یک مقدمه کوتاه به قلم استاد تحت عنوان «اسلام و مقتضیات زمان» و 26 سخنرانى ایشان تحت همین عنوان در سال‌هاى 1345 و 1351ش.

«تک سخنرانى‌ها»، آخرین بخش این مجلد است که مشتمل بر دو سخنرانى ایشان تحت عنوان «اسلام و نیازهاى جهان امروز» و «قوانین اسلام در مقایسه با توسعه و تحول دنیاى جدید» مى‌باشد.

این کتاب، همچون دو مجلد قبلى، تا حد زیادى حاکى از روش فقهى استاد است و قرابت آن را با نظرات امام خمینى(ره) نشان مى‌دهد.

مجلد بیست و دوم که جلد اول از بخش اخلاق و عرفان مى‌باشد، مشتمل بر چهار کتاب زیر است:

1. «حکمت عملى» که قسمتى از مباحث استاد در کتاب «کلیات علوم اسلامى» است.

   علم اخلاق یا فلسفه اخلاق، در پى پاسخ دادن به این پرسش است که انسان، باید چه رفتارى را پیشه کند که فضیلت و بایسته است؟ حکما و فلاسفه، به این پرسش، پاسخ‌هاى مختلف داده‌اند که گرچه این پاسخ‌ها مختلف است، ولى غالباً ً متضاد و متناقض نیستند؛ یعنى غالباً ً هر کدام از این مکتب‌ها، به گوشه‌اى از آنچه انسان باید پیشه کند توجه کرده‌اند.

   سعى نویسنده، در این کتاب، بیان نظریات صاحب‌نظران علم اخلاق در پاسخ به این پرسش است؛ ازاین‌رو، به بررسى نظریات افرادى چون افلاطون، ارسطو، کلبیون، شکاکان، اپیکوریان، رواقیون و هم‌چنین نظریات جدید، پرداخته است.

2. «حکمت‌ها و اندرزها» که مجموعه‌اى است مشتمل بر مقالاتى کوتاه از استاد در سال‌هاى 1339ش تا 1341ش، براى یک برنامه عمومى آشنایى با فرهنگ اسلامى که به صورت گفتار و خطابه نوشته شده است.

   نویسنده، در این کتاب، مباحثى چون خداشناسى، ارکان سعادت بشر، محاسبه نفس، ظلم به نفس، ساده‌زیستى و پرهیز از تکلف، خصوصیات حق از نظر على(ع)، مرگ از نظر مردان خدا، موجبات کاهش تأثیر تعلیمات دین و... را مطرح کرده است.

   مطالعه این بخش، در آشنایى با راه و رسم صحیح زندگى، درک درست از مفاهیم اسلامى و تهذیب و پالایش نفس، تأثیر خواهد داشت و براى عارف و عامى سودمند و فرح‌زاست.

3. «فلسفه اخلاق»، مشتمل بر سیزده سخنرانى است که در دو قسمت تنظیم شده است:

   الف) بخش اعظم مباحث را تشکیل داده و مشتمل بر بحث‌هاى مسجد ارک تهران است که طى ده جلسه در سال 1351ش، ایراد شده است. در این مبحث، علاوه بر فلسفه اخلاق، درباره اخلاق اسلامى نیز بحث شده است.

   فعل طبیعى و فعل اخلاقى، اخلاق اسلامى، خودشناسى، بحران‌هاى معنوى و اخلاقى در عصر حاظر و نظریه‌هاى زیبایى، وجدانى و... از جمله مباحث مطرح شده در این بخش است.

   ب) سه سخنرانى استاد با عنوان «معیار فعل اخلاقى»(که نظریات افلاطون، کانت و دیگر فلاسفه در آن مطرح شده است)، «اخلاق کمونیستى»(که مکتب اخلاقى راسل در آن بحث شده است) و «مسئله خودى در اخلاق»(که به دنبال پاسخ به این سؤال است که چرا بشر نیاز به روش اخلاقى و تربیتى دارد؟).

4. «تعلیم و تربیت در اسلام» که مشتمل بر دو بخش است:

   الف) سخنرانى‌هایى که در جمع دبیران تعلیمات دینى ایراد شده است و دربردارنده مباحثى همچون پرورش عقل، تربیت عقلانى انسان، پرورش استعدادها، مسئله عادت، بررسى نظریه نسبیت اخلاق، پیوند عبادت با برنامه‌هاى تربیتى، کرامت نفس در قرآن و حدیث و... مى‌باشد.

   ب) بحث‌هایى که در انجمن اسلامى پزشکان تحت عنوان «تربیت اسلامى» صورت گرفته است. در این مباحث، امورى چون پرورش جسم و پرورش استعداد عقلانى، تاریخچه تعقل از نظر مسلمین، عوامل تربیت تقویت اراده، عبادت، محبت، حس حقیقت‌جویى، مراقبه و محاسبه، تفکر، محبت اولیاء، ازدواج، جهاد و کار، مورد بررسى و تحلیل قرار گرفته است.

این مجلد، علاوه بر بحث‌هاى نظرى درباره اخلاق، به اخلاق اسلامى نیز پرداخته است و طبعاً مى‌تواند در اصلاح و تهذیب نفوس مؤثر واقع شود.

مجلد بیست و سوم که جلد دوم از بخش اخلاق و عرفان مى‌باشد، مشتمل بر پنج کتاب است که بیشتر آنها جنبه عرفانى دارند:

1. «عرفان»: قسمتى از مجموعه کلیات علوم اسلامى است که دربردارنده ده درس مى‌باشد. برخى از موضوعات مطرح شده در این کتاب عبارتد از:

   الف) عرفان و تصوف: در آن، از جنبه فرهنگى عرفان وارد بحث شده است؛ یعنى نویسنده، به عرفان به‌عنوان یک علم و یک شاخه از شاخه‌هاى فرهنگ اسلامى نظر داشته است، نه به‌عنوان یک روش و طریقه که فرقه‌اى اجتماعى پیرو آن هستند.

   ب) عرفان نظرى: در آن، به تفسیر هستى پرداخته و درباره خدا، جهان و انسان بحث مى‌نماید. نویسنده، معتقد است که عرفان در این بخش، خود، مانند فلسفه الهى در مقام تفسیر و توضیح هستى است و هم‌چنان‌که فلسفه الهى براى خود، موضوع، مبادى و مسائل معرفى مى‌کند، عرفان نیز موضوع، مسائل و مبادى معرفى کرده است.

   ج) مایه‌هاى عرفان اسلامى و تاریخچه آن: نویسنده، معتقد است که براى شناخت هر علمى، توجه به تاریخ آن علم و تحولات مربوط به آن، آشنایى با شخصیت‌هایى که حامل و وارث آن علم یا مبتکر در آن علم بوده‌اند و هم‌چنین آشنایى با کتب اساسى آن علم، لازم و ضرورى است. وى، در دروس آخر، به این مسائل پرداخته است.

2. «انسان کامل»: مجموع سیزده جلسه سخنرانى استاد مى‌باشد که در آن، انسان کامل از نظر مکاتب مختلف از جمله مکتب عرفان مورد بررسى قرار گرفته است.
3. «عرفان حافظ»: مشتمل بر پنج جلسه کنفرانس استاد بوده و بُعد عرفانى شخصیت حافظ را تا حد زیادى نمایان ساخته است.
4. «آزادى معنوى»: پانزده سخنرانى استاد است که موضوع همه آنها را مسائل معنوى تشکیل داده است. این کتاب، علاوه بر آنکه بعد معنوى شخصیت ایشان را آشکار مى‌سازد، در تهذیب و تخلق نفوس به اخلاق اسلامى مفید و راهنماست.
5. دو گفتار از کتاب «ده گفتار»، تحت عنوان «تقوا» و پنج گفتار از کتاب «بیست گفتار» با عناوین «احترام حقوق و تحقیر دنیا»، «شداید و گرفتارى‌ها»، «فواید و آثار ایمان»، «عقل و دل» و «دعا».

مجلد بیست و چهارم که جلد اول از بخش اجتماعى - سیاسى را تشکیل مى‌دهد، مشتمل بر هفت کتاب است:

1. «نهضت‌هاى اسلامى در صد ساله اخیر»: ضمن بیان فرق بین اصلاح و خدمت، جنبش‌هاى اصلاحى در تاریخ اسلام، به‌ویژه جنبش‌هاى قرن اخیر را مورد بررسى و مطالعه قرار داده است.
2. «آینده انقلاب اسلامى ایران»: مجموعه‌اى است از سخنرانى‌ها و مصاحبه‌هاى استاد. در این کتاب، مسائل مورد نیاز انقلاب- هم‌چنان‌که روش آن شهید بود- پیشاپیش مورد بررسى و تحقیق عالمانه قرار گرفته است.

   مطالب این دو کتاب، حاکى از دقت نظر و عمق بینش نویسنده در مسائل اجتماعى و سیاسى است و نشان مى‌دهد که ایشان، علاوه بر فلسفه، فقه و دیگر رشته‌هاى معارف اسلامى، در شناخت جریان‌هاى اجتماعى و سیاسى دنیاى اسلام نیز ید طولایى داشته است و به همین جهت آفات نهضت اسلامى را که ممکن است گریبان‌گیر انقلاب اسلامی‌شود، پیشاپیش گوش‌زد کرده است.

3. «قیام و انقلاب مهدى(عج) از دیدگاه فلسفه تاریخ»: بررسى یک ایده اسلامى از دیدگاه فلسفه تاریخ است که اشاره‌اى نیز به فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن و معارف اسلامى مى‌باشد.
4. «شهید»: تفصیل یافته یک سخنرانى است در مورد موقعیت و ویژگى‌هاى شهید که گذشته از غناى محتواى آن، از آن‌جا که نویسنده، خود، به شهادت رسیده است، طبعاً اثرى مضاعف بر خواننده خواهد داشت.
5. «مشکل اساسى در سازمان روحانیت»: در صدد پاسخ به این پرسش‌ها است: چرا در گذشته، حوزه‌هاى علمیه و روحانیت از لحاظ رشته‌هاى مختلف علوم، متنوع بوده، ولى در دوره‌هاى اخیر، تدریجاً به محدودیت گراییده است؟ چرا افراد بى‌کار و مزاحم در محیط مقدس روحانیت زیاد است؟ چرا برنامه‌هاى تحصیلى حوزه مطابق احتیاجات، تنظیم نمى‌شود؟ و...
6. «رهبرى نسل جوان»: به بررسى موضوع رهبریت جامعه، به‌ویژه رهبرى نسل جوان پرداخته است.
7. «روابط بین‌الملل اسلامى»: نویسنده، در پى آن است تا رابطه فرد مسلمان با غیر مسلمان و یا رابطه جامعه اسلامى با جامعه غیر اسلامى را مشخص کند.

مجلد بیست و پنجم که جلد دوم از بخش اجتماعى - سیاسى مى‌باشد، مشتمل بر شانزده بخش است:

1. مقاله «الغدیر و وحدت اسلامى»: ابتدا مفهوم و حدود وحدت اسلامى را بررسى کرده و سپس نقش کتاب «الغدیر» و مؤلف آن را توضیح داده است.
2. «حج»: در دو بخش و هر بخش در چند درس، به بررسى نقش حج در وحدت و تفاهم مسلمانان و فایده و لزوم درس اخلاق براى مسافران حج پرداخته است.
3. «نهضت آزادى‌بخش اسلام»: متن دو سخنرانى تحت همین عنوان مى‌باشد. نقطه شروع دعوت اسلام، دعوتِ مرکّب از آزادى و بندگى، شعارهاى آزادى در آیات و روایات، سخن ملائکه درباره انسان و دو مشخّصه آزادى‌بخشى اسلام، از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب است.
4. «نجات و آزادى بشر»: پس از تعریف آزادى، اشتباه دنیاى امروز (که مى‌خواهد آزادى‌هاى اجتماعى را تأمین کند، ولى اسارت معنوى ایجاد مى‌کند) را معرفى کرده است.
5. «غدیر و خطرى که مسلمین را از داخل تهدید مى‌کرد»: متن یک سخنرانى است که در سال 1347ش، ایراد شده است. از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب، مى‌توان به نظریه اغفال شدن مسلمین در جریان سقیفه، فرق اتمام و اکمال، تردید اکابر اصحاب على(ع) در جنگ با نفاق و مشکلات امیرالمؤمنین(ع) اشاره کرد.
6. «مسئله نفاق»: پس از تعریف منافق، به بررسى مسئله نفاق پرداخته است. چهار بخش اخیر، در کتاب «پانزده گفتار» به چاپ رسیده است.
7. «عدالت از نظر على(ع)»: به بررسى عدالت از دیدگاه امام على(ع) پرداخته است.
8. «تفاوت‌هاى به‌جا و تفاوت‌هاى بى‌جا»: به تعریف مساوات حقیقى و بررسى جامعه بى‌طبقه اسلامى پرداخته است. دو بخش اخیر، در کتاب «بیست گفتار» به چاپ رسیده است.
9. «نقش دین در تحولات تاریخى»: ضمن پرداختن به ماهیت تضادها و جنگ‌ها، ریشه جنگ از نظر قرآن را مورد بررسى قرار داده است.
10. «نقش حادثه کربلا در تحول تاریخ اسلام»: نویسنده، پس از تشریح وظیفه پیامبر(ص) و امام(ع)، خطر نفاق در جریان‌هاى فکرى و انقلاب‌ها را بررسى کرده و نهضت امام حسین(ع) را نقطه عطفى در تاریخ اسلام دانسته است.
11. «خطابه و منبر»: مشتمل بر دو سخنرانى تحت همین عنوان است که در سال 1380ق، ایراد شده و در کتاب «ده گفتار» منتشر گردیده است. پیوند خطابه با اسلام، تأثیر اسلام در تحول و تکامل خطابه، خطابه در متن دین و خطابه‌هاى حسینى، از جمله مباحث این کتاب است.
12. «لزوم تعظیم شعائر اسلامى»: عنوان دو گفتار است که در سال 1350ش، ایراد شده و ضمن پرداختن به مسئله نام‌گذارى کودکان، به بحث درباره شعارهاى اسلامى از جمله شعار توابین پرداخته است.
13. «دفاع از 13»: بخشى از یک سخنرانى است که به بررسى ریشه تفکر نحوست عدد سیزده و نقد آن پرداخته است.
14. «احیاى تفکر اسلامى»: از چهار سخنرانى با عناوین «اقبال و احیاى فکر دینى»، «تفکر دیروز و امروز مسلمین درباره میزان تأثیر عمل در سعادت انسان»، «تفکر زنده و تفکر مرده»، «تفکر اسلامى درباره زهد و ترک دنیا» تشکیل شده است.
15. «احیاى فکر دینى»: فرضیه اهل سنت مبنى بر ظهور یک مجدد دین در طول هر صد سال را مورد نقد و بررسى قرار داده است.
16. «تکامل اجتماعى انسان در تاریخ(نبرد حق و باطل)»: پس از بررسى مفهوم تکامل اجتماعى و بیان فرق تکامل با پیشرفت، آینده بشر از دیدگاه‌هاى مختلف، از جمله مارکسیسم، اگزیستانسیالیسم و اسلام را مورد بحث قرار داده است.

بخش‌هاى نهم، دهم، دوازدهم و سیزدهم مانند بخش‌هاى سوم تا ششم در کتاب «پانزده گفتار» درج گردیده است.

مجلد بیست و ششم که جلد اول از بخش تفسیر است، مشتمل بر تفسیر قرآن کریم بوده و شامل جلد اول تا پنجم مجموعه آشنایى با قرآن مى‌باشد. این مجلد، با مقدمه‌اى تحت عنوان «شناخت قرآن» آغاز شده است و دربردارنده تفسیر سوره حمد و قسمت‌هایى از سوره‌هاى بقره، انفال، توبه، نور، زخرف، دخان، جاثیه، فتح و قمر است.

مجلد بیست و هفتم: این جلد از مجموعه آثار، جلد دوم از بخش تفسیر استاد است که مشتمل بر تفسیر سوره‌هاى الرحمن، واقعه، حدید، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقون، تغابن، طلاق، تحریم، ملک، قلم، حاقه، معارج، نوح و جن است.

جلسات تفسیر این سوره‌ها جلساتى هفتگى بوده که در منطقه قلهک تهران در منازل افراد مختلف برقرار بوده است و حضار را عموم مردم تشکیل مى‌داده‌اند.

در این تفسیر، مطالب و نکات بکر و تازه و عمیق بسیار است. ایشان با بیان روشن و روان مطالب ارزنده‌اى بیان کرده است.

مطالب این شماره (جلد 27 از مجموعه آثار) شامل مجلدات 6 تا 9 آشنایى با قرآن است.

در این جلد نیز همانند جلد قبل، ابتدا آیاتى از سور مذکور ذکر شده، بعد به تفسیر آن پرداخته مى‌شود.

استاد در تفسیر، از روایات معصومین نیز کمک گرفته است (ص 39، 58، 91، 284 و 394).

وى در ذیل آیات، یک یا چند موضوع از همان آیات را اخذ کرده و برجسته نموده و به تفسیر و توضیح آن پرداخته است.

استاد در تفسیر آیات، از آیات دیگر سور به‌وفور کمک گرفته است (ص 27، 29، 30، 31 و...).

در تفسیر آیات، استاد از اشعار نیز استمداد طلبیده است (ص 37، 146، 164 و 167).

چون این تفسیر از روى سخنرانى استاد از روى نوار کاست پیاده شده؛ لذا مى‌بینیم در خیلى از جاها از تفسیر خبرى نیست و بستگى به مسائل آن زمان و مناسبت‌ها، به موضوعات دیگر پرداخته شده است (ص 39 و 138).

معمولا در ابتداى هر بخش از تفسیر، خلاصه‌اى از تفسیر جلسه قبل یادآورى شده است.

استاد در بسیارى از جاها مسائل اخلاقى و فلسفى را داخل در بحث تفسیر مى‌کنند (ص 43، 56 و 354).

ایشان در تفسیرشان از اقوال دیگر مفسرین، فلاسفه و عرفا نیز استفاده کرده است (ص 97 و 457).

استاد در لابه‌لاى تفسیر از داستان‌ها نیز استفاده کرده است (ص 333 و 493).

متأسفانه گاه پیش آمده که بخشى از سخنان استاد بر روى نوار ضبط نشده، لذا تفسیر در بعضى از جاها ناقص مانده است (ص 468).

مجلد بیست و هشتم: جلد سوم و پایانى از بخش تفسیر قرآن، شامل تفسیر سوره‌هاى مزمل تا توحید است.

مطالب این شماره (جلد 28 از مجموعه آثار)، شامل مجلدات 10 تا 14 آشنایى با قرآن است.

استاد در این جلد همچون دو جلد قبل، با بیانى روان و روشن تفسیر خود را در قالب جلسات هفتگى که در منطقه قلهک تهران در منازل افراد مختلف و مسجد الجواد تهران بوده است، ارائه نموده است.

خصوصیات این جلد، مانند خصوصیات جلد قبل است.

مجلد بیست و نهم: این مجلد از مجموعه آثار استاد شهید مرتضى مطهرى، به «جلد اول از بخش متفرقات» معروف است.

این مجلد شامل پنج بخش است: بخش اول را کتاب گفتارهایى در اخلاق اسلامى تشکیل مى‌دهد که درباره چهار موضوع اخلاقى؛ یعنى توکل، رضا و تسلیم، صبر و طول امل بحث کرده و حاصل پنج جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامى پزشکان در سال 1347ش، است.

بخش دوم کتاب به انسان‌شناسى قرآن مى‌پردازد که شامل دوازده جلسه سخنرانى آن استاد درباره خداشناسى، جهان‌شناسى و انسان‌شناسى قرآن در یک مجمع علاقه‌مند به معارف اسلامى در زمستان سال 1380 و بهار 1381ش، است.

بخش سوم این کتاب را هدف زندگى تشکیل مى‌دهد که مشتمل بر پنج جلسه صحبت استاد شهید در جمع حدود ده تن از شاگران خود در سال 1351 است. در این جلسات برخى از مباحث جهان‌بینى اسلامى مورد بحث قرار گرفته است؛ به‌طورى‌که این بحث‌ها مانند بخش قبلى مى‌تواند شرح و توضیح برخى از مباحث مجموعه مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى واقع شود.

بخش چهارم کتاب به زن و مسائل قضایى و سیاسى مربوط است. این بخش شامل پنج جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامى پزشکان در اواخر سال 1345 و اوایل سال 1346ش، است. در این بخش درباره زن و چهار مسئله شهادت، قضاوت، افتاء و سیاست بحث شده و به سؤالاتى که معمولا در این موضوعات مطرح است، پاسخ داده شده است.

آخرین بخش این مجموعه را کتاب «خاتمیت» تشکیل مى‌دهد که مشتمل بر ده جلسه سخنرانى آن استاد در حدود سال 1347ش، در حسینیه ارشاد است.

در این بخش، به مباحث خاتمیت در قرآن و حدیث، علم و عقل جانشین نبوت تبلیغى، فلسفه ختم نبوت تشریعى، ارکان خاتمیت، صفات علماى جانشین انبیاء غیر مشرع و... پرداخته شده است.

جلد سى‌ام مجموعه آثار استاد شهید مطهرى که ضمناً جلد دوم از بخش «متفرقه» این مجموعه مى‌باشد، شامل ده بخش است. بخش اول خود شامل یک گفتار و یک مقاله از کتاب امدادهاى غیبى در زندگى بشر به این شرح است: گفتار «رشد اسلامى» اصلاح شده و تفصیل یافته یک سخنرانى است که حدود سال 1350ش در حسینیه اصفهانی‌ها در آبادان ایراد شده و در زمان حیات استاد شهید منتشر گردیده است، و مقاله «فیلم محلل» در بهمن سال 1350ش در انتقاد از یک فیلم مغرضانه که در همان ایام نمایش داده مى‌شد در روزنامه کیهان منتشر شد و مورد استقبال قرار گرفت. بخش دوم این کتاب شامل هفت گفتار از کتاب بیست گفتار است که مانند سایر گفتارهاى این کتاب در فاصله سالهاى 1335 تا 1341ش در رادیو ایران ایراد شده و شامل نکات دقیق اعتقادى و اجتماعى است.در بخش سوم این مجلد از «مجموعه آثار» گفتار «فریضه علم» از کتاب ده گفتار آورده شده که در تاریخ 29/ 10/ 1340ش در انجمن ماهانه دینى ایراد گردیده است.«جستجوى حقیقت» گفتارى است از کتاب پانزده گفتار که بخش چهارم این کتاب را تشکیل مى‌دهد و در سال 1348ش برابر با 22 محرم 1389ق در حسینیه ارشاد ایراد شده است.بخش پنجم مشتمل بر کتاب پنج مقاله آن استاد شهید با عناوین: «دین و مذهب»، «احتجاجات قرآن»، «نقدى بر ترجمه قرآن مجید به اهتمام آقاى ابوالقاسم پاینده»، «نماز»، «اسلام برتر است». کتاب «گفتگوى چهارجانبه» بخش ششم این مجلد از مجموعه آثار است که شامل متن بیاناتِ به ترتیب مرحوم دکتر على شریعتى، آیت‌اللَّه سید على خامنه‌اى، مرحوم استاد فخرالدین حجازى و استاد شهید آیت‌اللَّه مطهرى در مجلسى است که حدود سال 1355ش در تهران برگزار شده است. مطالبى که در این محفل مطرح شده به خوبى فضاى فکرى و فرهنگى جامعه خصوصاً طبقه دانشجویان و روشنفکران آن زمان یعنى سال‌هاى نزدیک به انقلاب اسلامى را نشان مى‌دهد و خواننده محترم را به آن سالها باز مى‌گرداند و در آن فضا قرار مى‌دهد. بخش هفتم این کتاب را نامه تاریخى استاد مطهرى به امام خمینى(ره) تشکیل مى‌دهد. این نامه که از اسناد گرانبهاى انقلاب اسلامى است در سال 1356ش، زمانى که امام(ره) در نجف اقامت داشتند، نوشته شده و وضع فرهنگى و سیاسى نهضت اسلامى را در سالهاى نزدیک به پیروزى به خوبى تصویر مى‌کند.خدا در زندگى انسان بخش هشتم جلد سى‌ام مجموعه آثار استاد شهید مطهرى و شامل شش سخنرانى آن شهید در این موضوع در یکى از مساجد تهران در سال 1354‌ش است. این مباحث که در ایام فاطمیه ایراد شده، در واقع توحید عملى را تشریح کرده و شامل نکات دقیق و جالب توجهى است و براى عارف و عامى سودمند و فرحزاست.بخش نهم را خدا در اندیشه انسان تشکیل مى‌دهد که مشتمل بر پنج سخنرانى از آن متفکر شهید است که در مسجد حضرت ابوالفضل و مسجد صاحب‌الزمان(عج) تهران در سال 1354ش ایراد شده است.بردگى در اسلام بخش دهم این مجلد از مجموعه آثار است که مشتمل بر پنج سخنرانى و پرسش و پاسخ استاد شهید آیت‌اللَّه مرتضى مطهرى در جلسات بحث و انتقاد انجمن اسلامى پزشکان در بهار و تابستان سال 1346ش است.بخش یازدهم و آخرین بخش این کتاب را مباحث رساله «جهاد اسلامى و آزادى عقیده» تشکیل مى‌دهد که تنظیم شده سه جلسه بحث و انتقاد درباره جهاد اسلامى توسط آن شهید در انجمن اسلامى پزشکان در بهار و تابستان سال 1350ش است و در آن برخى موضوعات مرتبط با آزادى بیان مانند کتب ضلال، تفتیش عقاید و آزادى منتقد و مخالف در اظهارنظر نیز مورد بحث قرار گرفته است که شامل نکات بدیعى است.

مجلد سی‌ویک که جلد سوم از بخش متفرقه مجموعه آثار شهید مطهری است شامل چهار بخش است. بخش اول را «مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی» تشکیل می‌دهد که تنظیم شده چهار جلسه درس آن متفکر شهید در حوزه علمیه قم برای چند تن از شاگردان خاص خود در مهر و آبان سال 1357ش می‌باشد.

طرح استاد برای این بحث طرحی گسترده و همه‌جانبه بوده ولی به خاطر تقارن ایام با اوج‌گیری نهضت اسلامی و مسئولیت سنگین آن متفکر شهید در هدایت این نهضت و همراهی با امام خمینی(ره) و سپس شهادت آن بزرگ مرد، این درسه ادامه نیافته است. در این بخش نکات بدیع که برخی حاکی از دید فقهی آن شهید است، فراوان دیده می‌شود.

«گریز از ایمان و گریز از عمل» بخش دوم این مجلد از مجموعه آثار را تشکیل می‌دهد. این بخش در اصل ده جلسه سخنرانی آ«شهید در سال 1353ش در مسجد جلیلی و مسجد ابوالفضل تهران بوده که فقط هفت جلسه آن موجود و به صورتی که ملاحظه می‌شود تنظیم شده است. استاد مطهری در این مباحث به مسئله ایمان و عمل از نگاه جدیدی پرداخته و گریزگاه‌ها از ایمان را که بیشتر در دنیای اروپا مطرح بوده و گریزگاه‌ها از عمل را که بیشتر در جهان اسلام مطرح بوده است ذکر و تشریح کرده‌اند که حاوی مطالب نغز و بدیع فراوان است.

بخش سوم یعنی «شناخت از نظر قرآن» حاصل 9 جلسه درس آن اسلام شناس فرزانه در سال 1356 و 1357ش در حوزه علمه قم (حسینیه ارگ) است. این درس تحت عنوان کلی «معارف قرآن» ایراد می‌شد و استاد قصد داشتند موضوعات متعددی را تحت این عنوان مطرح کنند، مانند قرآن در قرآن، خدا در قرآن، معاد در قرآن، ولی موفق به تدری دو موضوع آن شدند، یکی همین «شناخت از نظر قرآ«، و دیگر «جامعه و تاریخ در قرآن».

جامعه و تاریخ در قرآن، بخش چهارم این مجلد را تشکیل می‌دهد که تنظیم شده 12 جلسه درس آن متفکر شهید در حوزه علمیه قم است و تحت عنوان کلی «معارف قرآن» پس از درس «شناخت از نظر قرآن» القاء شده است.

مجلد سی‌ودو مجموعه آثار استاد شهید مطهری - که جلد چهارم از بخش متفرقه این مجموعه است - شامل پنج بخش است:

1. بخش اول به کتاب فطرت و تربیت اختصاص یافته است که تنظم شده پنج سخنرانی آن متفکر شهید در جلساتی موسوم به «جلسه یزیدها» در تهران و در سال‌های 1356 و 1357 هجری شمسی تا چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. تعداد این جلسات بیشتر بوده ولی نوار صوتی برخی از آنها در دست نیست. در این مباحث، استاد شهید مطئله فطرت و ارتباط آن با موضوع تربیت را با بیانی روان و روشن توضیح داده‌اند به طوری که برای عموم قابل استفاده است.
2. بخش دوم شامل کتاب فطری بودن دین است. این کتاب تنظیم شده شش جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان در سال 1355ش توسط آن شهید در موضوع فطرت است که محور بحث، فطری بودن دین بوده است.
3. فطرت در قرآن بخش سوم این مجلد از مجموعه آثار را تشکیل می‌دهد. این بخش، تنظیم شده تقریرات یازده جلسه درس آن اسلام شناس عظیم‌الشأن در سال‌های 1356 و 1357ش است. این تقریرات توسط سید مهدی نبوی که در آن درس‌ها حضور داشته به رسته تحریر درآمده و البته نوارهای صوتی این درسها در دست نیست. لازم به ذکر است فطرت در قرآن جلد سوم درس‌های «معارف قرآن» آن شهید در حوزه علمیه قم است. جلد اول، شناخت از نظر قرآن و جلد دوم جامعه و وتاریخ در قرآن است.
4. بخش چهارم، کتاب اسلام و مسئله ملیت است. این بخش مشتمل است بر دیک دیباچه و تنظیم شده سه سخنرانی و نیز یک فصل ضمیمه. دیباچه تحت عنوان «ایران و اسلام» شامل دو مقاله از آن متفکر شهید است. آن سه سخنرانی نیز در حدود سال 1347ش در انجمن اسلامی مهندسین ایراد شده است. فصل ضمیمه مقاله‌ای است با عنوان «خدمات ایرانیان به فرهنگ اسلامی تا قرن پنجم».
5. انحطاط و ترقی تمدن‌ها از نظر قرآن و منطق دیالکتیک، بخش پنجم و آخرین بخش از این مجلد تشکیل می‌دهد. این بخش تنظیم شده یازده جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان از 23 آبان 1353ش تا چند ماه بعد است که سخنران آن آیت‌الله مطهری بوده‌اند. موضوع اصلی این جلسات «فلسفه تاریخ» بوده است که طی آن به مسئله «انحطاط و ترقی تمدنها» در دو بخش، یکی از نظر قرآن و دیگر از نظر منطق یالکتیک پرداخته شده است. قرائن نشان می‌دهد که این جلسات بیش از یاده جلسه بوده که متأسفانه نوار صوتی برخی از آنها در دست نیست.

مجلد سی‌وسه که شامل مجلدات اول و دوم کتاب مقدمه‌ای بر اقتصاد تطبیقی است شامل 28 جلسه مباحثی است که توسط استاد شهید و تعدادی از اقتصاددانان در فاصله زمانی شهریور 1357 تا هشتم اردیبهشت 1358 (سه روز قبل از شهادت استاد) به طور هفتگی روزهای شنبه ایراد شده است. سبک بحث به این صورت بوده که متن کتاب تاریخ عقاید اقتصادی (تألیف شارل ژید و شارل ریست، ترجمه دکتر کریم سنجابی) مورد بحث بوده و معمولاً در هر جلسه یکی از حضار گزارشی از مبحثی از آن کتاب را ارائه می‌داده و استاد مطهری اظهارنظر می‌کرده‌اند و گفت و گوهایی صورت می‌گرفته است. حاضران ثابت این جلسات آقایان دکتر حسین نمازی، دکتر قاسم صالح‌خو، دکتر محمد نهاوندیان و دکتر منصور پهلوان بوده‌اند که دو نفر اخیر در آن زمان دانجشوی دوره کارشناسی ارشد دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران بوده‌اند. مرحوم دکتر حسن توانایان‌فرد نیز در بسیاری از جلسات حاضر بوده‌اند.

علت تشکیل این جلسات، پیشنهاد برخی از دانشجویان دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران مبنی بر تأسیس رشته اقتصاد اسلامی در این داناشکده بوده است که مورد موافقت دکتر سید محمد مشکات رئیس وقت این دانشکه نیز واقع شده بود لذا دانشجویان با مراجعه به استاد مطهری از ایشان درخواست می‌کنند که تدریس در این رشته را بپذیرند و استاد شرط آن را برگزاری جلساتی با حضور اساتید اقتصاد برای بحث درباره مکاتب اقتصادی می‌داند لذا این جلسات پایه‌گذای می‌شود.

در این مباحث، ضمن این که حضار نیز نکات قابل توجهی را بیان کرده‌اند، استاد شهید نکات بدیع و نظرات فقهی و اجتماعی و فلسفی دقیق و گاه جدیدی را مطرح کرده‌اند و جالب است که بر همان نظراتی که در یادداشتهای اقتصادی خود داشته‌اند و به صورت کتاب نظری به نظام اقتصادی اسلام منتشر شده است تأکیده ورزیده‌اند. از جمله نظریه ایشان درباره مالکیت ابزار تولید در عصر جدید که در زمان انتشار آن یادداشتها مورد بحث و گفت وگوی زیادی واقع شد، در این بحث‌ها مطرح شده و استاد بر همان نظریه خود در یادداشتهایشان تأکید کرده‌اند.

شایان ذکر است که در پایان جلسه 26، یادداشت استاد درباره مبحثی که خود گزارش دهنده آن بوده‌اند آورده شده است. همچنین در انتهای کتاب، تصویر یک صفحه از این یادداشت و چند صفحه از کتاب مرود بحث (تاریخ عقاید اقتصادی) با حواشی استاد به عنوان نمونه آورده شده است.

مجلد سی‌وچهار شامل حاشیه‌های استاد بر آثار دکتر شریعتی است که پیش از این در سه جلد منتشر شده است. لازم است چند نکته دراین باره ذکر شود:

1. در میان حواشی استاد مطهری مواردی هست که اظهارنظر نیست و صرفاً چکیده آن فراز از کتاب است.
2. استاد شهید در اکثر حاشیه‌ها علامتی روی کلمه‌ای در متن گذاشته‌اند، حاکی از این که آن حاشیه ناظر به آن کلمه یا عبارت و یا جمله است و یا لااقل با آن ارتباط بیشتری دارد. آن علامت را به صورت ستاره(*) نشان داده شده است و اگر در یک فراز چند علامت به تعداد حاشیه‌ها وجود داشته باشد با دو یا چند ستاره نشان داده شده است.
3. در مواردی استاد به صفحاتی در کتاب تحت حاشیه ارجاع داده‌اند. این ارجاعات در کتاب اسلام‌شناسی به صفحات متناظر در کتاب حاضر تغییر یافته‌اند.
4. درباره درس 1 و 2 اسلام شناسی مرحوم دکتر شریعتی، استاد شهید مطهری علاوه بر حاشیه‌نویسی بر این کتاب، مطالبی را نیز به صورت یادداشت که در واقع توضیحی بر آن حواشی است نگاشته‌اند که آن یادداشت نیز در ابتدای بخش اسلام‌شناسی - که ابتدای این کتاب است- آورده شده است. در صفحه اول کتاب اسلام شناسی درس 1 و 2 و نیز استاد مطهری نظر اجمالی خود درباره این کتاب و به طور کلی آثار مرحوم دکتر را در چند سطر نوشته‌اند که آن نیز در ابتدای این بخش و طبعاً ابتدای این کتاب و قبل از یادداشت مذکور آورده شده است.

محقق امیدوار است این جلد از کتاب در ارتقاء آگاهی مخاطبین از شاخص‌ها و معارهای فکر اسلامی و جوده اختلاف و اجدایی راه اسلام از مکاتب جدید بشری که هر دو متفکر با سبک خود کوشیده‌اند، مفید و موثر افتد. او می‌گوید: آنچه خواننده محترم این کتاب در نهایت برداشت می‌کند این است که اظهارنظر درباره مسائل فکری و ایدئولوژیک کار سهل و آسانی نیست؛ علاوه بر تخصص، نیاز به دقت‌نظر و باریک‌بینی و ذهن حاد و جوال دارد.

استاد شهید در ابتدای اسلام شناسی 1 و 2 می‌نویسد: به نظر من این جزوه چیزی که نیست اسلام‌شناسی است؛ حداکثر این است که بگوییک اسلام‌سرایی یا اسلام‌شاعری است؛ یعنی اسلام موضوع و سوژه یک نوع شعر و تخیل ولی به صورت نثر شده است و البته زیبا هم سروده شده است و بیشتر از سوسیالیسم و کمونیسم و ماتریالیسم تاریخی و اگزیستانسیالیسم مایه گرفته است تا اسلام....

وضعیت کتاب

در اکثر مجلدات، فهرست مطالب در ابتدا و فهرست آیات، روایات، اشعار، اسامى اشخاص، کتب و نشریات، مذاهب، مکاتب فلسفى و گروه‌هاى فکرى مذکور در کتب، در انتهاى کتاب آمده است.

پاورقى‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخى کلمات و عبارات متن اختصاص یافته است.

منابع مقاله

مقدمات و متن کتب.