رب زدني علما منهجية العلم في الإسلام

رب زدني علما منهجية العلم في الإسلام
پدیدآوران	ابوغده، عبدالستار (نویسنده)
ناشر	الدار المصریة اللبنانیة
مکان نشر	قاهره
سال نشر	1424ق/2003م
چاپ	اول
کد کنگره	‏

رب زدني علما منهجية العلم في الإسلام تألیف عبدالستار ابوغده؛ در کتاب یادشده، تلاش شده است با استناد به کتاب خدا و سنت رسول خدا (ص)، به گوشه‌اى از نگرش اسلام به علم و تعلیم و تعلم در طى پنجاه فراز پرداخته شود. نگارنده گذشته از مقدمه، گفتنى‌ها را به چهار دسته تقسیم و هر دسته را در بهره‌اى از چهار بهرۀ کتاب گنجانده است.

در بهره نخست که جایگاه دانش در اسلام عنوان گرفته به مطالب ذیل اشارت رفته است: جایگاه متعلم و پاداش او، آموزش از زادن تا مردن، فروتنى و نرمى و منت کشیدن در معلم، تصریح اسلام به حق آموزش و برابرى فرصت‌هاى آموزشى، دانش آموختن واجب است، دانش مرده‌ریگ پیامبران است، علمى که فراگیرى آن واجب است، تشویق و ترغیب به فراگیرى علم در اسلام، لزوم و اهمیت آموزش قرآن کریم، ضرورت جمع میان فراگیرى علم و آموزش علم و عمل به علم، آداب و اخلاق و وظایف معلم، آداب و اخلاق و وظایف شاگرد.

بهره دوم به آشنایى با علوم گوناگون اختصاص یافته است. سرآغاز این بهره اشارتى است به اهمیت علم حدیث در اسلام، پس از آن یادآورى شده است که فقه میوۀ دو دانش تفسیر قرآن و حدیث است؛ سپس از دانش حدیث‌شناسى، علم کلام و عقاید، ادبیات عرب به‌ویژه علم نحو و بلاغت، علوم کاربردى و توجیه فراگیرى آن‌ها، علوم انسانى، علل پیشرفت علمى و عقب‌ماندگى علمى، راه‌هاى نوزایى علوم، تقسیم علوم به مفید و غیرمفید، موانع دانش و دانش آموختن، بهره زنان از دانش سخن رفته است.

عنوان بهره سوم، روش‌شناسى پژوهش علمى در اسلام است. در شرح این بحث، نخست‌به اهمیت روش‌شناسى پژوهش و مفهوم پژوهش و روش‌شناسى پرداخته شده است؛ سپس به موارد زیر اشارت رفته است: ارزیابى و روشن ساختن حقیقت علمى که در پى پژوهش در حوزه آن برآمده‌ایم، استفاده از منابع مادر و توجه به پیشینۀ تحقیق و توجه به خود منابع نه مؤلف آن‌ها، پیروى از اصول شناخته‌شده کلى تحقیق و اصول خاص تحقیق در هرعلم، لزوم استفاده از قوانین علم اصول فقه در مطالعات اسلامى، لزوم آشنایى با استفاده ازاصول علم حدیث در مطالعات اسلامى، آشنایى با دانش آداب پژوهش که مطالب پیشین راهم دربر مى‌گیرد، مهم‌ترین ابعاد این علم (تعریفات و اصطلاحات، تقسیمات، حکم ونتیجه‌گیرى)، آشنایى با اصول تدوین کتاب و عنایت به نسخه‌هاى خطى. مطالب این بهره رامقایسه کنید با: عبدالرحمن عبدالرحمن نقیب، روش‌شناسى تحقیق در تعلیم و تربیت: رویکردى اسلامى، ترجمه، نقد، اضافات: بهروز رفیعى (چاپ دوم: قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387).

در بهره پایانى، شمارى از ویژگى‌هاى آموزش اسلامى و برخى از روش‌هاى آن بررسى شده‌است. از جمله ویژگى‌هاى آموزش در اسلام موارد زیر است: مستمر بودن آموزش، آموزش‌دانش براى خود دانش نه اهداف مادى، استقلال و خودبسندگى مالى نهادهاى آموزشى‌در اسلام، خود را وقف تعلیم و تعلم نمودن، مکان و زمان و مقررات آموزشى، آشنایى اجمالى با دیگر علوم از راه فراگیرى مبانى آن‌ها، قرآنى بودن آموزش، عربى بودن آموزش، آداب‌و اخلاق تعلیم و تعلم، برگزیدن معلم، خلوص نیت در تألیف کتاب، توجه به تفاوت‌هاى فردى در آموزش، رعایت اصل تدریج در آموزش، جمع میان فهم و حفظ، تحکیم ارتباط با کتاب.

گفتنى است در صفحه 15 آمده است: حفض الجناح للمتعلم، اما خفض الجناح للمعلم درست است.

• مطالعه منابع ذیل نیز مفید است:

عبدالرحمن عبدالرحمن نقیب، روش‌شناسى تحقیق در تعلیم و تربیت: رویکردى اسلامى، ترجمه، نقد، اضافات: بهروز رفیعى (چاپ دوم: قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387)؛ فرانتز روزنتال، مناهج العلماء المسلمین فى البحث العلمى، ترجمه انیس قریحه، بازخوانى ولید عرفات (بیروت، دارالثقافه، 1980 م)؛ على سامى نشار، مناهج البحث عند مفکرى الاسلام و اکتشاف المنهج العلمى فى العالم الاسلامى (قاهره - اسکندریه، دارالسلام، 1439 ق/ 2008 م)؛ محمدحسین ساکت، جایگاه دانش در جهان اسلام (مشهد، نشر کتاب، 1355)؛ محمدحسین مهرآیین، سیماى استاد و معلم از دیدگاه معصومین(ع) (چاپ اول: قم، مؤلف، 1373).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.