أقرباذين القلانسي
أقرباذين القلانسي تألیف محمد بن بهرام قلانسى سمرقندى (متوفى بعد 590ق) با عنوان قرابادين به نحوه ساخت و معرفى داروهاى مركب در طب سنتى اختصاص دارد. این اثر یکى از مهم‌ترين تأليفاتى است كه در این زمینه به زبان عربى نگارش يافته است و شايد بتوان آن را تا قرن پانزدهم كامل‌ترين قرابادين دانست و تنها دراين‌باره با بعضى از تحقيقات طبيب اندلسى ابوالقاسم زهراوى قابل مقايسه است.
| أقرباذین القلانسي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بابا، محمد زهیر (محقق) قلانسی سمرقندی، محمد بن بهرام (نویسنده) |
| ناشر | معهد التراث العلمی العربي، منشورات جامعة حلب |
| مکان نشر | حلب - سوریه |
| سال نشر | 1403 ق یا 1983 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 گیاهان دارویی - دایرةالمعارفها - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | QK 99 /ق8الف7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
وى انگیزه‌اش را از تأليف این اثر چنين بازگو مى‌كند: «آنچه مرا به نگارش این اثر برانگیخت این بود كه ديدم بيشتر قرابادين‌ها پر است از نسخه‌ها و تركيباتى كه بسيار كم به آنها نياز مى‌شود. علاوه بر این كه تهيه بسيارى از آنها سخت است و مفردات آنها در دسترس نيست. همچنين در آنها بدل ادویه، اوزان و مقادير آنها، مطالب و نكات سودمند عملى مثل شيوه احراق، تحمیص، غسل، تسویل، روغن‌گیرى و مانند آن مطرح نشده است. همچنين در این نگاشته بسيارى از نسخ ساخت داروها نيز كه بسيار به آنها احتياج است و شيوه ساخت آنها نيز آسان است، ذكر نشده است.
ساختار
اين اثر مشتمل بر یک مقدمه تحقيقى از محقق کتاب، مقدمه مؤلف و 49 باب تدوین است كه در هر باب تعدادى از داروها در یک يا چند موضوع بيان شده است.
مؤلف در رعايت امانت بسيار محتاط بوده و مطلبى را بدون گزارش منبع آن نقل نمى‌كند. هرچند در مقدمه نيز این نكته را متذكر شده كه این کتاب برگرفته از متون و منابع مهم طب سنتى است. این منابع عبارتند از: قانون ابن سينا، حاوى و منصورى تأليف رازى، ذخيره تأليف ثابت بن قره، كفايه نگاشته ابن مندویه، فردوس الحكمة تأليف مسيحى و نسخه‌هایى از صاعد مهنى، قوام‌الدين و شرف الزمان مارستانى.
گزارش محتوا
قرابادين قلانسى مجموعه‌اى در مورد داورهاى مركب در كنار بسيارى از اطلاعات سودمند پزشكى است و این نشانگر چيرگى او در علم پزشكى و نيز آشنايى و تتبّع فراوان او در منابع متعدد است، چرا كه بسيارى از این اطلاعات تنها به صورت پراكنده آن هم در متون قديمى قابل دسترسى است و این امر برای هر كسى مقدور نمى‌باشد.
امتياز ارزنده ديگر این کتاب این است كه مؤلف در تركيب ادویه، مفرداتى را ذكر مى‌كند كه عموم مردم به راحتى بتوانند به آنها دسترسى داشته باشند نه آن كه تنها قصد نگارش نظريه‌هاى غيرعملى داشته باشد.
کتاب با مقدمه محقق آغاز شده است. وى در این مقدمه پس از ذكر تاريخچه‌اى در موضوع قرابادين، درباره کتاب و شيوه تحقيقى خود در این اثر مطالبى را بيان كرده است[۱].
نویسنده پس از مقدمه‌اى كوتاه درباره انگیزه‌اش از نگارش کتاب و فهرست مطالب[۲]، در ابتداى کتاب به كليات داروسازى اشاره مى‌كند؛ مسائلى از قبيل برداشت و ذخيره ادویه در داروسازى[۳]، احكام سوزاندن[۴] و غسل داروها[۵]، استخراج روغن[۶]، مدت ماندگارى داروها و شدت اثر آنها از جمله مسائل مطرح شده در شانزده باب اول این اثر است. ابواب بعدى کتاب به انواع داروها و شيوه ساخت آنها اختصاص دارد. البته گاه مؤلف تنها داروها را بر اساس نوع ساخت در كنار هم قرار مى‌دهد مثل: مبحث حبوبات و يا لعوقات[۷] و يا سفوفات[۸] و گاه ابواب بر اساس خواص آنها تدوین يافته است مانند: باب سى‌ام كه به داروهاى رعاف اختصاص دارد[۹] و يا باب چهل‌ودوم كه در مورد داروهایى است كه باعث قطع شهوت مى‌شود[۱۰]. ابواب آخر کتاب نيز در مورد تركيب مواد نيست، بلكه در آنها به نكات سودمند استطرادى اشاره مى‌شود.
در ابواب چهل‌وپنجم و چهل‌وششم کتاب به ترتيب درمان مسمومیت‌ها[۱۱] و مفرداتى كه مى‌تواند جايگزين مفردى ديگر شود بيان شده است[۱۲].
باب چهل‌وهفتم به شرح و توضيح مقاييس و اندازه‌هایى اختصاص دارد كه در دوران‌هاى گذشته مورد استفاده قرار مى‌گرفته است از قبيل اوقيه، استار، قسط رومى، قسط مصرى[۱۳].
باب چهل‌وهشتم این اثر در مورد شيوه دفع حشرات موذى و گزنده با كمك ادویه است[۱۴].
آخرين باب این اثر نيز به بررسى خواص عجيب و غريب اشياء اختصاص دارد[۱۵]. در این باب مؤلف مفردات گوناگونى را به ترتيب حروف الفبا ذكر كرده و بر اساس منابع موجود، خواصى شگرف برای آنها بيان نموده است.
وضعيت کتاب
اين کتاب بر اساس پنج نسخه خطى و به همت دكتر محمد زهير بابا تصحيح و تحقيق شده و در سال 1403ق توسط معهد التراث العلمى العربى دانشگاه حلب (سوريه) در به چاپ رسيده است.
محقق علاوه بر تصحيح متن کتاب، مقدمه‌اى درباره زندگانى مؤلف و جايگاه این اثر نگاشته است. همچنين در آخر کتاب چندين فهرست همراه با معادل لاتين تدوین كرده است. این فهرست‌ها عبارتند از: فهارس گیاهان و مفردات، داروها، ادوات داروسازى، و اوزان و مقاييس.
پاورقى‌هاى این اثر بيشتر به اختلاف نسخ و گاه توضيح لفظ يا عبارتى اختصاص دارد.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب