البارع فی اللغة

البارع فی اللغة
پدیدآوران	قالی، اسماعیل بن قاسم (نویسنده) طعان، هاشم (محقق)
ناشر	دار الحضارة العربية، مکتبة النهضة
مکان نشر	بیروت - لبنان، بغداد - عراق
سال نشر	1975م
چاپ	یکم
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ ق2ب2 / 6620 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

البارع في اللغة اثر ابوعلی اسماعیل بن قاسم قالی بغدادی (356-288ق)، فرهنگ معانی لغت و ریشه‌یابی اصل آنان است که با تحقیق هاشم طعان به چاپ رسیده است.

نام‌های دیگر کتاب

صاحب «کشف الظنون»، به‌اشتباه نام کتاب را «البارع في غريب الحديث» عنوان نموده است.

ساختار

این اثر با مقدمه کوتاهی از محقق آغاز گردیده است. سپس محقق مطالب را به سه فصل تقسیم کرده و فصل سوم را به متن کتاب «البارع» اختصاص داده است.

نویسنده درباره هر واژه، ضمن ریشه‌یابی اصل آن، به‌منظور درک بهتر معانی، از آیات، روایات، اقوال بزرگان و شواهد شعری، بهره برده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به موضوع کتاب، اشاره‌شده است.

هاشم طعان در دو قسمت، به مصادر و منابع کتاب، می‌پردازد. الف) مصادر شرح‌حال نویسنده، مانند: «طبقات النحویین واللغویین» زبیدی، «تاریخ العلماء» ابن فرضی (متوفی 403ق)، «سمط اللآلی» بکری (متوفی 487ق)، «الأنساب» سمعانی (متوفی 562ق)، «ارضاد الاريب»، یاقوت حموی (متوفی 626ق) و...

ب) مصادر تحقیق کتاب، مانند: دو نسخه خطی از کتاب، کتبی که قالی از آن‌ها نقل کرده است (مانند «کتاب العین» خلیل بن احمد فراهیدی و کتاب اصمعی، ابن سکیت، ابوزید انصاری، ابوعبیده، ابی حاتم سجستانی، ابوعبید قاسم بن سلام، ابن قتیبه، فراء، سیبویه و...)، آثار و کتبی که از «البارع» نقل کرده‌اند (مانند: «المخصص والمصباح المنیر» و کتب ابوعبید بکری و «خزانة الادب»، «تاج العروس» و «معجم البلدان» یاقوت حموی، «نفح الطیب» مقری)، سایر کتب قالی (مانند: «الأمالی» و «المقصور والممدود») و....

در فصل اول، به شرح‌حال مؤلف پرداخته‌شده و اطلاعاتی پیرامون چگونگی ولادت، بالندگی و سفرهای او به بغداد، سامرا و اندلس، اساتید، شاگردان و آثار وی در اختیار خواننده قرارگرفته است.

فصل دوم، به تعریف کتاب «البارع» اختصاص‌یافته است. محقق در این فصل ابتدا عوامل و ویژگی‌هایی از کتاب که باعث انتخاب آن برای تحقیق‌شده است را بیان نموده و در ادامه، پس از بیان ماده کتاب و روش نگارش آن، به توصیف نسخ خطی کتاب و توضیح اقدامات تحقیقی صورت گرفته بر روی آن، پرداخته است.

در فصل سوم، متن کتاب «البارع» ارائه گردیده که در آن، به بررسی ریشه و اصل لغات و کلمات و معانی آن‌ها، پرداخته‌شده و کلمات واژگان، در شش باب «ثنائی مضاعف (ثنایی در خط و ثلاثی در حقیقت)»، «ثلاثی صحیح»، «ثلاثی معتل»، «حواشی»، «رباعی» و «خماسی» تنظیم نموده است.

محقق ضمن بیان علت برگزیدن کتاب برای تحقیق، به برخی از ویژگی‌های آن نیز اشاره‌کرده است، از جمله:

1. اولین معجم اندلسی بودن کتاب (اولین معجمی که در اندلس تألیف شده است)؛
2. اولین معجمی که مؤلف آن، از مشافه با اعراب، بهره نبرده، بلکه به تألیفات پیش از خود، اعتماد نموده است؛
3. وجود لغات و واژگان بیشتر نسبت به معاجم پیش از خود که هم سایر مصادر به این نکته اشاره دارند و هم خود این زیادت را یافته است؛
4. استفاده از کتابهایی که امروزه در دسترس نیست و حفظ منقولات آن‌ها، مانند کتاب «الغرائز» و «اللغات» ابوزید.

محقق معتقد است که اثر حاضر، ازلحاظ مطالب و نحوه ارائه آن، درواقع همان کتاب «العین» خلیل بن احمد فراهیدی است، به همراه اضافاتی بر آن، به شرح ذیل:

الف) قالی بیش از صد مرتبه، از افراد زیر، نقل کرده است:

1. ابوزید انصاری؛ که برخی ازآنچه وی نقل کرده است، در کتاب «النوادر» ابوزید وجود دارد و خود نیز تصریح می‌کند که از کتاب «اللغات» و «الغرائز» ابوزید هم نقل کرده است.
2. اصمعی از کتاب «الخيل» «الإبل» و «خلق الإنسان والنبات»؛
3. یعقوب بن سکیت از کتاب «الألفاظ»
4. ابوحاتم سجستانی از کتاب «التذکیر والتأنیث»

ب) و کمتر از این مقدار، از افراد زیر نقل کرده است:

1. ابوعبیده معمر بن مثنی در «النقائض» و «مجاز القرآن»
2. ابن قتیبه در «أدب الکاتب»
3. ابومحمد ثابت بن ابی‌ثابت در «خلق الإنسان»
4. ابوعبید قاسم بن سلام در «الغريب المصنف» و «غريب الحديث»
5. سیبویه در «الکتاب».

ج) از افرادی مانند ابن اعرابی، ابو عمر شیبانی، فراء و کسائی نیز باواسطه و بدون نقل از کتاب‌هایشان، نقل کرده است.

د) از فصحای اعراب از جمله ابو مهدی، منتجع، غنیه ام حمارس کلابیه، ابوالغمر صاعد کلابی، ابودقیش، ابوالادهم کلابی نیز نقل کرده است.

هـ) برخی اسامی نیز به‌عنوان منبع نقل ذکرشده است که ناشناخته می‌باشند، مانند: احرزی، هراب، ابولبید، ابوالعباس نمری و ابوالخضر هجیمی.

از جمله تفاوت‌هایی که بین این کتاب با کتاب «العین» خلیل فراهیدی وجود دارد، در ترتیب و تسلسل حروف از جهت تقدیر مکان مخرج صوت است که به تقدم و تأخر واژگان می‌انجامد، به‌گونه‌ای که ترتیب حروف نزد خلیل: «ع، ح، ه، غ، ق، ک، ج، ش، ض، ص، س، ز، ط، د، ت، ظ، ذ، ث، ر، ل، ن، ف، ب، م، و، ا، ی» و نزد قالی: «ه، ح، ع، خ، غ، ق، ک، ض، ج، ش، ل، ر، ن، ط، د، ت، ص، ز، س، ظ، ذ، ث، ف، ب، م، و، ا، ی». در ترتیب و تعداد ابواب کتاب نیز تفاوت‌هایی در این دو اثر وجود دارد، به‌گونه‌ای که قالی، کتاب خود را در شش باب: «ثنائی مضاعف (ثنایی در خط و ثلاثی در حقیقت)»، «ثلاثی صحیح»، «ثلاثی معتل»، «حواشی»، «رباعی» و «خماسی» تنظیم نموده و خلیل، «العین» را در پنج باب زیر: «ثنایی»، «ثلاثی صحیح»، «ثلاثی معتل»، «لفیف یا معتل به دو حرف» و «رباعی و خماسی» .

بسیاری از قدما نیز به وجود ارتباط میان اثر حاضر با «العین» اشاره‌کرده‌اند که از جمله آن‌ها، زبیدی شاگر قالی هست که در کتاب «المستدرک من الزیادة في کتاب البارع علی کتاب العين»، به‌اضافه بودن بیش از 5683 واژه در کتاب «البارع» نسبت به «العين»، اشاره‌کرده است.

وضعیت کتاب

کتاب بر اساس دو نسخه خطی تصحیح و تحقیق‌شده و از دیگر اقدامات تحقیقی صورت گرفته در کتاب، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. ضبط متن و تقلیل ذکر حواشی مگر در موارد ضروری؛
2. بررسی منابع و مصادر کتاب؛
3. استخراج ماده لغوی کلمات و واژگان؛
4. ضبط بیشتر کلمات با حرکات به‌منظور جلوگیری از اشتباه در تلفظ؛
5. تخریج شواهد شعری مذکور در کتاب از منابع شعری و دیوان‌های مربوط به آن؛
6. ضبط آیات قرآن و ذکر شماره آیه و نام سوره؛ درصورتی‌که آیه‌ای بر طبق قرائت ابو عمر بن علا بوده، به این نکته اشاره‌شده است زیرا قالی این روایت را معتبر دانسته است.
7. تخریج احادیث با استفاده از کتاب‌های حدیثی معتبر و....

فهارست‌های کتاب، شامل فهرست منابع مورداستفاده محقق؛ اعلام؛ فهرست الفبایی لغات و فهرست مطالب، در انتهای آن آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به اختلاف نسخ پرداخته‌شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.