الجامع لعلوم الإمام أحمد

الجامع لعلوم الإمام أحمد
پدیدآوران	عبد، سيد عزت (نویسنده) البا‌حثين‌ بدار الفلاح‌ (نویسنده) رباط، خالد (نویسنده)
ناشر	دار الفلاح للبحث العلمي و تحقيق التراث
مکان نشر	مصر - فيوم
سال نشر	1430ق. = 2009م.
چاپ	چاپ اول
موضوع	ابن حنبل، احمد بن محمد، 164 - 241ق. احاديث اهل سنت - قرن 3ق.
زبان	عربي
تعداد جلد	22
کد کنگره	‏/الف2ر2 / 118 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الجامع لعلوم الإمام أحمد، تألیف خالد الرباط و سید عزت عید، مجموعه‌ای 22 جلدی، حاوی گفته‌ها و منقولات امام احمد حنبل در موضوعات مختلف فقهی، حدیثی، رجالی و... است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمات و شرح حال (جلدهای 1 و 2)، روایات و منقولات (18 جلد)، ملحقات و استدراکات و فهارس (جلدهای 21 و 22) است.

مباحث کتاب عبارت است: از ترجمه (شرح حال احمد حنبل)، عقیده، فقه، حدیث، رجال، ادب و زهد. هریک از این موضوعات یک یا چند جلد را پوشش داده است و بیشترین آنها در نه جلد به فقه اختصاص دارد که موضوع اصلی کتاب است. در نگارش این اثر از 241 منبع به‌عنوان مصادر کتاب استفاده شده است‏.

گزارش محتوا

این کتاب، اولین اثر از مجموعه‌ آثاری با نام «مدونة الحنابلة» است که توسط «دارالفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث» منتشر شده است.

کتاب با این سخن از شافعی آغاز شده است: «احمد در هشت ویژگی امام است: در حدیث، فقه، لغت، قرآن، فقر، زهد، ورع و سنت»‏.

در مقدمه کتاب به تأثیرات سه فقیه بزرگ اهل سنت: ابوحنیفه، مالک و شافعی و نوشته‌های آنها به‌اختصار اشاره شده است. پس از آن از «المسند»، «فضائل الصحابة» و «الرد علی الزنادقة» به‌عنوان آثار احمد بن حنبل یاد شده است‏.

می‌توان گفت مذهب احمد در منقولاتش در حدیث و فتاوی و پاسخ‌های او، به ودیعه نهاده شده است. از اینجا اهمیت کتب مسائل را در مذهب امام احمد - که مؤلفین در فقه امام احمد بر آنها تکیه کرده‌اند - ‌می‌توان دریافت. ابوبکر احمد بن محمد بن هارون مشهور به خلال (234-311ق) از مهم‌ترین تدوین‌کنندگان آرای فقهی و مسائل و اقوال احمد بن حنبل است. او به جهت گردآوری فقه امام احمد و فتاوی و پاسخ‌های او به ایران و شام و بین النهرین سفر کرد. او به روات بزرگ برای مسائل بسنده نکرد، بلکه از تمامی راویان و کسانی که بی‌واسطه یا باواسطه از او روایت کرده‌اند، تحقیق و جستجو نمود؛ لذا به تعداد زیادی از مسائل ‌دست یافت که پیش و پس از او برای کسی حاصل نشد. مجموعه نوشته‌های او گاه «الجامع لعلوم أحمد» و گاه «جامع الرواية عن أحمد» و گاه «الجامع في الفقه من كلام الإمام أحمد» نامیده شده است.

وی این مجموعه را در ضمن کتب، ابواب و مسائل با اسلوب و شیوه فوق‌العاده دقیقی مرتب کرده است. از این جامع تنها بخش‌هایی پیدا شده است که عبارت است از: «الوقوف»، «الترجل»، «أحكام أهل الملل»، «أحكام النساء» و برخی ابواب کوچک مانند: «الحث علی التجارة» و «الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر»؛ به‌علاوه آنچه در کتاب «السنة» در موضوع عقیده وجود دارد. باقی این مجموعه در شمار گمشده‌هاست.

بسیاری از علمای حنبلی، روایات امام احمد را در کتبشان یا از طریق خلال یا از طریق اصحاب احمد نقل کرده‌اند. البته بسیاری از آنها در ذکر راوی مسئله دقت نکرده‌اند و به لفظی که از احمد وارد شده مقید نبوده‌اند، بلکه مسئله را به‌حسب سیاقی که در آن سخن گفته‌اند و اسلوب نگارشی خود ذکر کرده‌اند. با توضیحات فوق، نویسندگان اثر معتقدند که جامع خلال نیازمند تجدید بنا بوده است و این کار را تا حد امکان به انجام رسانیده‌اند: «اما محققین حنبلی در این عصر نیازمند رجوع به مصدر اصلی گفته‌های امام احمد به شیوه سهل و آسان و معتبر هستند؛ به همین دلیل نیاز مبرمی به تجدید بنای جامع خلال وجود دارد و البته ما ادعا نمی‌کنیم که به هدف کامل خود رسیده‌ایم؛ چراکه مسائلی وجود دارد که ما روایت صریحی از آن به‌دست نیاوردیم، اما می‌توانیم بگوییم بخش بزرگی از کتاب خلال را اعاده کردیم، لکن طبعاً به روش‌ متفاوتی، بلکه در جاهایی بر آن افزودیم؛ چراکه مسائل اندکی را یافتیم که در ابوابی که از جامع خلال به ‌دست ما رسیده، وجود ندارد و این دلالت می‌کند که جامع او همه مرویات را در بر ندارد...»‏.

مباحث مطرح‌شده در جلدهای کتاب عبارتند از:

1. مقدمه‌ها: جلد اول (معرفی جامع لعلوم الإمام أحمد و میزان نیاز به آن، مصادر کتاب، شیوه تحقیق، معرفی مذهب امام احمد حنبل و تاریخ تأسیس و بزرگ‌ترین علما و اعلام مذهب و نوشته‌های ایشان و... به‌اختصار).
2. ترجمه یا شرح حال: جلد دوم (مراحل زندگی امام احمد به‌اختصار با تفصیل شاگردان و روات از او که متمم جلد اول است، ذکر مهم‌ترین کتبی که شرح حال امام احمد را ذکر کرده‌اند و شرح حال احمد از طریق مرویات از او).
3. عقاید: جلد سوم و چهارم (ذکر آنچه از مسائلی عقیدتی از امام احمد روایت شده به‌ترتیب ابواب).
4. فقه: نه جلد از جلد 5 تا 13 (بخش فقه مقصود اصلی از تألیف این کتاب است. تمام مسائل مطبوع امام احمد گردآوری و به‌ترتیب ابواب فقهی مرتب شده؛ به‌گونه‌ای که هر مسئله با همانند خود گرد آمده است، با انتساب به عدد اصلی مسئله در منبع اصلی یا عدد صفحه در مسائلی که شماره‌دار نیست، مانند: مسائل جنگ.

سپس آنچه از مسائل در کتبی که مسائل را از امام احمد نقل کرده پیدا شده، به آن افزوده گردیده؛ مانند: سنن ترمذی، مؤلفات ابن عبدالبر و ابن رجب و ابن تیمیه و ابن قیم، همچنین مسائل خلال و قاضی ابی‌یعلی. در انتخاب مسئله حتماً راوی مسئله از امام ذکر شده است. ترتیب این روایات در مسئله نیز به‌ترتیب تاریخ وفات مصنف مسائل یا کتاب بوده است).

1. حدیث: جلدهای 14 و 15 (احادیث نیز در ضمن ابوابی مرتب گردیده و در پاورقی آنچه از ذکر لفظ حدیث یا اسنادش یا روایتش نیاز بوده، ذکر شده است).
2. رجال: چهار جلد از 16-19 (در این چهار جلد راویانی که امام احمد از آنها سخن گفته ذکر شده‌اند. روات به‌ترتیب حروف الفبا با ذکر مصدر و حکم به نص اصلی ذکر گردیده‌اند).
3. ادب و زهد: جلد 20.
4. ملحقات و استدراکات و فهارس: جلدهای 21 و 22 (اضافات مهمی از «مسائل جنگ» به‌همراه برخی استدراکات)‏.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. فهارس آثار، روات مسائل، اعلام، غریب و لغت، ملل و فرق ومذاهب، قبائل و اماکن و بلدان و نیز محتویات همه جلدهای کتاب در جلد 22 ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.