أمالي المرتضی
| نام کتاب | أمالي المرتضی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | غرر الفوائد و درر القلائد |
| پدیدآورندگان | ابراهیم، محمد ابوالفضل (مصحح)
علم‌الهدی، علی بن الحسین (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 94 /ع8الف8 |
| موضوع | احادیث شیعه - قرن 5ق.
تفاسیر شیعه - قرن 5ق. |
| ناشر | دار الفکر العربي |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| سال نشر | 1998 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10151AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«أمالى المرتضى»، كتابى است به زبان عربى، تاليف سيد مرتضى، متكلم، اديب، فقيه و حديث‌شناس برجسته اماميّه در سده پنجم هجرى كه در آن نويسنده به تفسير آيات متشابه و مشكل و تبيين احاديث داراى لفظ يا معناى دشوار طى هشتاد مجلس پرداخته است.
اين كتاب داراى نام‌هاى ديگرى نيز هست كه از آن جمله‌اند:
الامالى فى التفسير، الغرر و الدرر، غررالفوائد و درر القلائد، التفسير، مجالس التاويلات، مجالس كشف الآيات و....
به گزارش ابويعلى جعفرى، فقيه معاصر و شاگرد سيد مرتضى، در جمادى الاولى 413ق. از آن فراغت يافت.
ساختار
كتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم محقق، محمد ابوالفضل ابراهيم و هشتاد مجلس و بخش تكمله مى‌باشد.
گزارش محتوا
امالى‌نويسى از اواخر قرن سوم هجرى در ميان دانشمندان اسلامى رواج پيدا كرد. أمالى، جمع املا است و در اصطلاح، كتابى را گويند كه استادْ تقرير كند و شاگردان بنويسند.
كشف الظنون مى‌نويسد:
منظور از أمالى اين است كه عالمى بنشيند و شاگردان وى با قلم و كاغذ در اطراف او قرار بگيرند، آن گاه، عالم - با استفاده از علمى كه خداوند در اختيار او نهاده است - شروع به سخن گفتن كند و شاگردان، آن مطالب را بنويسند. در نتيجه، كتابى حاصل مى‌شود كه آن را املا و أمالى مى‌نامند.
در الذريعة مى‌خوانيم:
أمالى عنوانى است كه غالباً براى بعضى از كتب حديث استفاده مى‌شود و آن كتابى است كه شامل احاديث شنيده شده از املاى شيخ حديث است. او(املاء كننده) يا آنها را از محفوظات خويش مى‌گويد يا اين كه از روى نوشته مى‌خواند. ترتيب مطالب أمالى اكثراً به ترتيب نوبت شنيدن آنها است و به همين خاطر، به اين كتاب‌ها، مجالس يا عرض المجالس نيز اطلاق مى‌شود.
اين روش، كه استاد بنشيند و شاگردان هم دور او حلقه زده و مسموعات خود را از او بنويسند، روش فقيهان و محدثان و نيز اهل ادب و علوم ديگر بوده است و در بعضى كتب، از أمالى گوناگون علماى بزرگ و نيز غير معروف نام برده شده است. در كشف الظنون از أمالى ابن دريد، أمالى ابن حاجب، أمالى ابن الشجرى، أمالى ابن عساكر و... سخن به ميان آمده است. همچنين در الذريعة قريب 30 كتاب أمالى از تصانيف شيعه ذكر شده است.
مهم‌ترين أمالى‌ها: أمالى أبومحمد ناصر كبير(م 304ق)، أمالى مهذب‌الدين همدانى(م 398ق)، أمالى أبوالفتح هلال بن محمد بغدادى(م 414ق)، أمالى شيخ طوسى(م 460ق)، أمالى شيخ صدوق(م 381ق)، أمالى سيّد مرتضى(م 436ق) است.
أمالى معمولاً موضوعات بسيار متنوعى را در بر مى‌گيرد كه از آن ميان، داستان‌هاى معتبر تاريخى، معنى أخبار، تفسير و تأويل آيات قرآنى، نكات ادبى و...را مى‌توان نام برد.
از نظر قوّت اعتبار، أمالى مانند اصل است و احتمال سهو و نسيان و غلط در آن كم است. على‌الخصوص، وقتى كه املاى شيخ از روى كتاب مصحح يا از محفوظات قلبى خودش باشد؛ البته در مورد اخير، اگر به قوى حافظه، ضابط و متقن بودن او يقين داشته باشيم.
اما الذريعة در معرفى كتاب امالى سيد مرتضى، ذيل عنوان «غرر الفوائد و درر القلائد» مى‌نويسد:
كتابى است در باب محاضرات، ادب، تفسير و تأويل آيات و همچنين شرح و توضيح احاديث كه در باب و موضوع خود كتابى گران قدر است و متعلّق به سيّد اجلّ شريف مرتضى، علم‌الهدى است. در آن كتاب، مجالس متعدّدى وجود دارد كه سيّد، آنها را در املاءات خود در آن مجالس بيان كرده است. موضوعات آنها عبارت‌اند از: احوال بعضى از گذشتگان شعرا، معمّران و نيز تفسير آيات مشكل و احاديث معضل.
محمد ابوالفضل ابراهيم در مقدّمه‌اى كه بر أمالى المرتضى نوشته است، آن را اين گونه توصيف مى‌كند:
أمالى، مجالس مختلفى است كه سيّد، آنها را در زمان‌هاى پى در پى املا كرده و در آنها از موضوعى به موضوع ديگر و از هدفى به هدف ديگر منتقل شده است. بعضى از آيات قرآن كريم را كه تأويل آنها بر عامّه و خواصّ پوشيده است و سؤالاتى در مورد آنها شده و اشكالاتى متوجّه آنها است، انتخاب كرده و تأويل و توجيه‌ش را به طريق و مذهب اصحابش كه معتزله يا اصحاب عدل‌اند - چنان كه او را مى‌نامد-، علاج و درمان كرده است. او كوشش خود را مصروف بر اين داشته كه در تأويل آيات متشابه و اشعار عرب‌زبانان، توفيق حاصل كند كه الحقّ، در اين كار، تسلّط عجيبى از خودش بروز داده و ذهن لطيف و نكته‌پرداز و هوش سرشار خود را نشان داده است. وى را در تفسير و تأويل، كثرت محفوظاتش از شعر، لغت و حديث ياريش نموده و فصل‌الخطاب وجوه مختلف و آراى متفاوتى بوده كه بر او عرضه مى‌شده است. البته، گاهى نيز اخذ همه آرا و جمع آنها را جايز و صحيح دانسته است.
آياتى را كه سيّد مرتضى انتخاب كرده و بر تفسير آنها همّت گماشته است، اكثراً از مواردى است كه در كتب ديگر به دست ما نرسيده است.
او علاوه بر آيات، احاديثى را انتخاب كرده است كه آنها نيز چنين‌اند و معمولاً علما در تأويل آنها با هم اختلاف دارند. وى تعارض‌ها را آشكار كرده و تفسير و تأويل آنها را - همان گونه كه در تفسير آيات عمل مى‌كرد - بيان نموده و در اين كار، از شواهد شعر و لغت كمك گرفته است. البتّه در اين ميان، مذهب اصحاب خود، يعنى اصحاب عدل را آشكار ساخته و دليل آنها را برتر دانسته است. در اين موارد، على الخصوص با ابن قتيبه و ابو عبيد قاسم بن سلاّم و ابن انبارى، مناقشات فراوانْ كرده است.
علاوه بر اين‌ها در علم كلام هم مسائلى را طرح كرده كه در آنها مشاجره وجود دارد و مناظرات بسيار رخ داده است؛ مطالبى مانند مسئله رؤيت خدا، خلق، افعال بندگان، اراده خدا بر زشتى‌ها... كه در آنها بر ردّ دشمنان دليلْ آورده است. او در اين مناقشات، مهربان و در گفتارش عفيف است.
به جز مسائل گفته شده در كتاب، مختاراتى از اشعار و سخنان برگزيده نيز وجود دارد كه آنها را با شرح، نقد و ارزيابى همراه ساخته است. در آغاز آنها شرح حالى از شعرا آورده و همچنين گروهى از اشعار، أقوال و نوادر آنها را ذكر كرده است. در ادامه، نكات ظريفى از آنها و جواب‌هاى قانع‌كننده و نيز مطالب فكاهى آورده كه بسيارى از آنها بر پايه كتب جاحظ، ابن قتيبه، مبرّد، أبى حاتم، آمدى و ديگران است.
همچنين، برخى از مقاصد شعراى عرب در جاهليّت و صدر اسلام را در مدايح و مراثى و هجويّات و... ذكر كرده كه بعضاً مورد نقد قرار گرفته است.
به خاطر وجود متون متنوّع، فصول مختلف و مباحث گران قدر، براى اين كتاب امتياز ويژه بين كتب عربى حاصل شده است و مرجعى براى علما به شمار مى‌رود. ادبا به آن نيازمندند و علاقه‌مندان در اعصار مختلف به آن ارجاع داده مى‌شوند.
همه اين‌ها كه گفته شد، مطالب موجود در متن اصلى كتاب است. علاوه بر اين‌ها زياداتى در انتهاى كتاب موجود است كه با عنوان مساله تنظيم شده و با نام "تكملة الغرر" به كتاب افزوده شده است. با اين تكمله، كتاب أمالى المرتضى به پايان مى‌رسد.
بجاست كه در اين جا اظهار نظرهاى تعدادى از بزرگان و علما را نسبت به اين كتاب ارزشمند ذكر كنيم.
صاحب روضات الجنّات مى‌نويسد:
من تا به حال، وصف هيچ يك از علماى عامّه را براى كتابى نشنيده‌ام كه بيشتر از آن چيزى باشد كه در شأن الغرر و الدرر (امالى) گفته‌اند، تا آنجا كه آن كتاب را نشانه و دليل منتهاى فضل و هوش و بيانگر مهارت او دانسته‌اند.
علاّمه سيّد محسن امين مى‌گويد:
سيّد مرتضى كتابى دارد كه آن را الدرر و الغرر ناميده است و آن مجالسى است كه شامل متونى از معانى ادب است و در آن از نحو، لغت و غيره سخن گفته است و كتابى منقح است كه بر فضل كثير و گستردگى معلومات نويسنده دلالت دارد.
از أبو جعفر الحمصى نقل شده كه از شيخى از شيوخ ادب مصر به من رسيده است كه مى‌گويد:
قسم به خدا، من از كتاب «الغرر» مسائلى را در نحو استفاده كردم كه در كتبى چون، كتاب سيبويه نيافتم.
امام فخر رازى در يكى از كتبش پس از ذكر بعضى از فضايل سيّد مى‌گويد:
فضائلش كثير است و براى شهادت در فضلش، كتاب الدرر و الغرر كافى است.
و در نهايت، گفتار محمد ابوالفضل ابراهيم، محقق كتاب را مى‌آوريم كه:
هر گاه محققى بخواهد كتب نفيس عربى را كه حاوى معارف گوناگون و پر از نكات ظريف مختلف است و در آن عصاره طبايع و مذاهب مختلف و حقايق تاريخ، اخبار، متون، شعر، زبان و لغات مشكل است، بررسى كند، بى چون و چرا حتماً كتاب أمالى المرتضى را نيز در آن رديف مى‌آورد و آن را در شمار كتاب‌هايى؛ چون: الكامل مبرّد، البيان و التبيين جاحظ، عيون الأخبار ابن قتيبه، العقد الفريد ابن عبد ربّه، الأغانى ابوالفرج و... قرار مى‌دهد. اين‌ها كتبى است كه در آسمان ادب عربيّت مانند ستارگان مى درخشند.
ويژگى‌ها
تنوع و گونه‌گونى بحث‌هايى كه در اين كتاب وجود دارد، اين كتاب را همانند دايرةالمعارفى مى‌نمايد كه نه تنها خواننده را خسته نمى‌كند، بلكه بر توان و ذوق و شوقش نيز مى‌افزايد.
نسبت كتاب به سيد مرتضى
عبدالرزاق محى‌الدين در كتاب "ادب المرتضى من سيرته و آثاره" آمده است:
چيزى كه هنوز در مورد اين كتاب معلوم نشده، اين است كه آيا أمالى تأليف و تدوين خود سيّد بوده است يا اين كه سيّد فقط آن را املا كرده و يكى از شاگردانش آن را جمع‌آورى كرده است؟ در حالت دوم، آن شاگرد چه كسى بوده است؟
دكتر عبدالرزاق محى‌الدين به اين سؤال اين گونه پاسخ مى‌دهد:
آنچه از اسلوب كتاب برمى‌آيد، آن است كه كتاب تأليف و جمع خود سيّد است و شاگردان او فقط توفيق روايت و قرائت كتاب را بر او داشته‌اند. در غير اين صورت، اسلوب تأليف در جاهاى مختلف كتاب به واسطه تعدّد افراد، اختلاف پيدا مى‌كرد، در حالى كه ما طرق روايات را مختلف مى‌يابيم؛ امّا اسلوب كتاب يكسان و واحد است.
امّا نكته‌اى وجود دارد و آن مدح و تمجيد شريف مرتضى و دُعا براى طول عمر او در جاهاى مختلف كتاب است. اين مطالب، چه بسا از اضافات شاگردان او باشد كه اين عبارات را بر متن اصلى در ابتداى هر بحثى اضافه كرده‌اند كه نشان دهند چه مطالب و چه مواردى از گفتار سيّد است و چه مواردى از روايت‌هاى او از ديگران است و بين آن چه او مى‌گويد و ديگران روايت كرده‌اند، اشتباه نشود.
نحوه تأليف و نُسخ گوناگون أمالى سيّد
سيّد اعجاز حسين در كشف الحجب از خط سيّد سعيد جونپورى نقل مى‌كند كه:
شريف مرتضى، اين «الغرر و الدرر» را در راه حجاز - هر جا كه در منزلى فرود مى‌آمد - بر شاگردانش املا مى‌كرد و آنها نيز به همان ترتيبى كه از او شنيده بودند، آنها را جمع‌آورى مى‌كردند. از طرف ديگر نقل شده است كه ظاهر امر بر اين است كه وى اين مجالس را در خانه‌اش بر شاگردان و مريدانش در زمان‌هاى مختلف و پى در پى املا كرده است. علمى به تاريخ شروع و آغاز اين مجالس نداريم؛ ولى آن چه معلوم است، اين است كه آخرين املاى سيّد در روز پنج شنبه، 28 جمادى الأول سال 413ق، بوده است. اين تاريخ را شريف ابويعلى محمد بن حسن بن حمزه جعفرى در آخر نسخه‌اش ذكر كرده است.
محمد ابوالفضل ابراهيم، شش نسخه از كتاب را ديده و آنها را با توضيحاتى نقل مى‌كند كه در مقدمه وى بر كتاب معرفى شده‌اند.
وضعيت كتاب
به نوشته آقا بزرگ تهرانى(در الذريعه)، ابوالفتح كراجكى، از شاگردان شريف مرتضى، گزيده‌اى از الامالى تدوين كرد و آن را المراشد ناميد.
كتاب، مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم محقق و فهرست مطالب(مجالس) در انتهاى هر جلد مى‌باشد.
اين كتاب در سال 1325ق، در مصر چاپ شد و نيز در ايران همراه با اضافى در سال 1272ش، به چاپ رسيده است.
منابع:
1- عباسى، مهرداد، شخصيت سيد مرتضى، كتاب امالى و احاديث آن، علوم حديث، زمستان 1380، ص96-123
2- تفضلى، مريم، كهن‌ترين نسخه‌هاى خطى امالى سيد مرتضى، فصلنامه كتاب، زمستان 1383، ش60، ص189-194.
3- عليزاده، ميرزا، آشنايى با امالى سيد مرتضى(ره)، علوم و معارف قرآن، بهار1375، ش1، ص121-145.
4- طارمى راد، حسن، فرهنگ آثار ايرانى - اسلامى، ج1، ص313-314.