التحقيق في كلمات القرآن الكريم

التحقيق في كلمات القرآن الكريم، اثر شيخ حسن مصطفوى (تبريز 1297 - 1384ش) است كه نویسنده در آن، به معناشناسى كلمات قرآن كريم از الف تا ياء پرداخته است. اين اثر به زبان عربى و يك دوره كامل در 14 جلد نوشته شده و در زمينه علم لغت و به‌ويژه شناسايى علمى و مستند كلمات قرآنى و نيز تفسير و علوم قرآن از منابع قابل توجّه بشمار مى‌رود.

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم
پدیدآوران	مصطفوی، حسن (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	يبحث عن الأصل الواحد في کل کلمة و تطوره و تطبيقه علی مختلف موارد الأستعمال في کلماته تعالی
ناشر	مرکز نشر آثار علامه مصطفوی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1385 ش
چاپ	1
موضوع	قرآن - تحقیق قرآن - مسایل ادبی قرآن - واژه‌نامه‌ها
زبان	عربی
تعداد جلد	14
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏67‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏6‎‏ت‎‏3‎‏ ‎‏1385
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نویسنده، اثر حاضر را در تاريخ 1366/10/22ش، در شهر قم به پایان رسانده است.

اين كتاب در 1362ش، به‌عنوان كتاب سال جمهورى اسلامى ایران انتخاب شد.

ساختار

اثر حاضر از مقدمه ناشر و مقدمه نویسنده و متن اصلى كتاب (شامل 14 جلد به ترتيب ذيل: 1. الف - ت؛ 2. ث - ح؛ 3. خ - ذ؛ 4. ر - ز؛ 5. س؛ 6.‌ش - ص؛ 7. ض - غ؛ 8. ع؛ 9. ف - ق؛ 10. ك - ل؛ 11.‌م - ه؛ 12. ن؛ 13. و؛ 14. ى). تشكيل شده است.

نویسنده بعد از نقل اقوال دانشمندان و صاحب‌نظران لغت و ادبيات، خودش تحت عنوان «و التحقيق»، به اجتهاد و اظهار نظر پرداخته و استنباط و نظر علمى و جمع‌بندى خودش را به‌روشنى ارائه كرده است.

زبان و ادبيات نگارش كتاب، عربى قديمى همراه با استفاده از اصطلاحات فراوان علوم اسلامى است.

نویسنده محترم به جهت گستردگى كلماتى كه با حرف عين شروع مى‌شود، نظم كتاب را بر هم زده و بعد از پایان حرف «غين» در جلد هفتم، حرف عين را به‌صورت مستقل در جلد هشتم قرار داده است.دانستنى است كه در نظم الفبايى زبان عربى، حرف «و» بعد از حرف «ه» قرار دارد، ولى در زبان فارسی، برعكس است و حرف «ه» بعد از حرف «و» قرار دارد و در اينجا نویسنده محترم نظم جديدى در كتابش آورده و مباحثش را به شكل: «ه، ن، و» سامان داده است.

گزارش محتوا

درباره محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:

1. نویسنده در مقدمه‌اش كه آن را در تاريخ 1393ق، در تهران نوشته، تأكيد كرده است كه استفاده از حقايق و معارف و احكام و آداب قرآن كريم وابسته به فهم كلمات قرآنى به‌صورت دقيق و پژوهشى است و در نتيجه لازم است كه در زمينه شناخت معانى كلمات بكوشيم و معانى حقيقى را از مجازى تفكيك كنيم. كتاب‌هاى تأليفى در زمينه لغات زبان عربى فراوان است و بيشتر آن كتاب‌ها به اين صورت تأليف شده كه هدفش گردآورى اقوال و اشاره به موارد استعمال لغات بوده و اين گونه كتاب‌ها دردى را دوا نمى‌كند و باعث ضلالت و تحير در كلمات الهى مى‌گردد.

   برای شناسايى كلمات الهى، كتاب حاضر را تأليف كردم با اين ويژگى‌ها: در نقل لغات، به كتاب‌هایى اعتماد كردم كه بر مبناى دقت و تحقيق و تفكيك حقيقت و مجاز نوشته شده، مانند كتاب‌هاى صحاح و مقاييس و عين و... هدف ما جز كشف معانى حقيقى كلمات نيست و در اين راه سخت كوشيديم و از آيات الهى نيز استمداد طلبيديم و... و وقتى حقيقت كشف شد، آن را بر موارد استعمالش در قرآن كريم تطبيق داديم تا حقّ آشكار شود و باطل از بين برود.

2. نویسنده بعد از تتبع و نقل اقوال گوناگون در مورد «برك»، خودش چنين استنباط كرده است: تحقيق اين است كه اصل واحد در اين ماده عبارت است از فضل، فيض، خير و فراوانى - مادى باشد يا معنوى - پس مُبارَك چيزى است كه در آن خير است و فيض و فضل به آن تعلق مى‌گيرد. بركت، خير و فضل و زيادت است. بِركه، زيادى و خير مخصوص است و به نوع معينى از مكان جمع شدن آب اختصاص يافته است و.
3. نویسنده بعد از تتبع و نقل اقوال گوناگون در مورد «عقل»، اجتهاد خودش را چنين توضيح داده است: تحقيق اين است كه اصل واحد در اين ماده عبارت است از تشخيص صلاح و فساد در جريان زندگى مادى و معنوى و سپس نگهدارى و كنترل نفس بر آن.

   از لوازم عقل، عبارت است از خوددارى كردن، تدبر، خوب فهميدن و ادراك و انزجار و شناسايى آنچه در زندگى به آن نياز داريم و خود را در دژى از برنامه‌هاى عدل و حقّ قرار دادن و پرهيز از هوا و تمايلات نفسانى.

   اين حقيقت آن مطلب است كه در احاديث آمده كه عقل لشكريانى دارد... پس عقل نيرويى است كه با آن خير و صلاح مادى و معنوى متمايز مى‌شود و باعث پيشگيرى از خلاف و تمايل مى‌شود. در جهت تشخيص، عقل قوى‌ترين وسيله در تحصيل سعادت و رسيدن به كمال است. به تعبير قرآن: «وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ» .و.

4. نویسنده بعد از تتبع و نقل اقوال گوناگون در مورد «يوم»، خودش چنين استنباط كرده است: تحقيق اين است كه اصل واحد در اين ماده، عبارت است از: هر زمان محدودى، كم باشد يا زياد، در مادى باشد يا از ماوراى ماده، زمانى از روز يا زمانى اعمّ از روز و شب.

   و اما فرق بين «يوم» و «نهار» و «وقت» و «حين» اين است كه در «نهار» جريان روشنايى از طلوع تا غروب خوشيد ملاحظه مى‌شود، در «وقت» زمان محدودى مورد توجه قرار مى‌گيرد كه فعاليت، حادثه يا جريانى در آن انجام مى‌شود، «حين» قطعه زمانى است كه مبهم است و از نظر حدودش قيدى ندارد.

   استعمال واژه «يوم» به معناى نهار، مانند «قالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَة وَ أَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى» ؛ [موسى] گفت: «موعد شما روز جشن باشد كه مردم پيش از ظهر گرد مى‌آيند».و.

وضعيت كتاب

برای كتاب حاضر، متأسفانه فهرست‌هاى فنى (شامل آيات، احاديث، كتب، اشعار و...) و فهرست مطالب فراهم نشده است و فقط در هر جلدى رموز و نشانه‌هاى اختصارى كتاب‌هاى مورد استفاده در كتاب آمده.و فهرستى از مطالب علمى مهمّى كه در بين مباحث لغوى ذكر شده، تنظيم گرديده با ذكر لغاتى كه اين مطالب در ذيلش آمده، بدون اشاره به شماره صفحات مورد بحث.و يا فهرستى از برخى از صيغه‌هاى كلمات كه در مورد آن توضيحاتى آمده با ذكر واژگانى كه اين مطالب در ذيلش آمده، بدون اشاره به شماره صفحات.

در بيشتر جلدهاى كتاب، تصاويرى از نسخه خطى جدولى مقايسه‌اى آمده كه نویسنده شايد به خطّ خودش، معادل‌هاى حركات و حروف الفباى فرانسه، عربى، سريانى، عبرى، لاتينى، يونانى و رومى را آورده است.

نویسنده در جلد آخر، فهرست منابع كتابش را با ذكر مشخصات كتاب‌شناختى نوشته است.

كتاب حاضر، مستند است و نویسنده ارجاعاتش را به‌صورت درون‌متنى در بين مباحث كتاب آورده است.

نویسنده گاه از نقشه جغرافيايى برای توضيح مطالبش استفاده كرده كه البته به‌صورت دستى و خطى و تقريبى تهيه شده و به شكل دقيق علمى آماده نشده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.