تذکرة بالإخبار عن اتفاقات الأسفار
تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الاسفار تألیف محمد بن احمد بن جبیر اندلسی از جمله سفرنامه‌های اماکن مقدس مکه و مدینه در قرن ششم هجری است. این کتاب به زبان عربی با تحقیق و مقدمه علی کنعان منتشر شده است.
| تذکرة بالأخبار عن اتقافات الأسفار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کنعان، علی (محقق و مقدمه‌نويس) ابن جبیر، محمد بن احمد (نویسنده) |
| ناشر | المؤسسة العربية للدراسات و النشر دار السويدي للنشر و التوزيع |
| مکان نشر | لبنان - بيروت امارات - ابوظبي |
| سال نشر | 2008م. |
| چاپ | چاپ اول |
| شابک | 978-9953-36-220-3 |
| موضوع | خاور ميانه - سير و سياحت - قرن 6ق.
کشورهاي اسلامي - سير و سياحت - قرن 6ق. ابن جبير، محمد بن احمد، 540 - 614ق. - خاطرات سفرنامه ها |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | /الف2ت4 / 35/57 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و متن سفرنامه است.
گزارش محتوا
این کتاب در چهارچوب یک برنامه یکپارچه برای تحقیق بارزترین و مهم‌ترین نسخه‌های خطی عربی و اسلامی -که در کتابخانه‌های نسخ خطی در جهان فراوانند- مرتبط با موضوع حج و حجاج و سفرنامه‌های علما و ادباء و متصوفه به مکه مکرمه و مدینه منوره است منتشر شده است[۱].
این اولین سفرنامه حج اندلسی و چه‌بسا از مهم‌ترین سفرنامه‌هایی باشد که نویسندگان آنها به دو سرزمین مقدس مکه مکرمه و مدینه منوره سفر کرده‌اند. این سفرنامه جایگاه ممتازی در میان آثار عربی دارد و از نوادری است که مشابه و معادل آن ارزش تاریخی و جغرافیایی و دینی دارد؛ چراکه مشتمل بر روح عمیق ایمانی، دقت کامل علمی و مراقبت وسیع فکری است و همچنین از مرحله تاریخی مهمی –یعنی عهد صلاح الدین ایوبی و مقاومت در برابر تهاجم اروپائیان- که نویسنده سفرنامه وقایع آن را مشاهده کرده، حکایت دارد. به این موارد باید اسلوب بلاغی زیبا و ساختار ادبی لذت‌بخش افزود[۲].
خواننده در این اثر، عشق سیاح به توصیف راه‌ها و شهرها و آنچه در اطراف آن از آثار باستانی و مساجد و آرامگاه‌ها وجود دارد را خواهد دید؛ بدون اینکه پیگیری توصیفی و انتقادیش او را از راه و رسم مردم و حاکمان ایشان به‌طور خاص غافل کند. همچنین فراموش نمی‌کند که دیدگاه‌ها و آراء خود را به شواهد قرآن کریم و سیره شریف نبوی تأیید کند. دیگر آنکه به مکان‌‌های تاریخی و آثار مقدس توجه ویژه دارد و به زیارت آنها تبرک می‌جوید که حاکی از نفس آزاده کریمی است که به صلاح و تواضع و سیره معطر آباد شده است[۳].
این سیاحت دو سال و دو ماه و سه هفته طول کشیده است؛ از روز پنجشنبه هشتم شوال سال 578ق مطابق با سوم فوریه 1183م آغاز و به 22 محرم 581ق مطابق با 25 آوریل 1185م به پایان رسیده است. کافی است که ما در مشقت‌های راه‌های آبی و خشکی که سیاح در آن مسافرت کرده دقت کنیم، چه برسد به سفرش در رود نیل از دریا مدیترانه تا شهر قوص در مرز مصر و سودان. نمی‌توانیم خطرهایی که مسافرین مسلمان در آن مقطع تاریخی از حملات دشمنان تهدید می‌کرده را فراموش کرد. مسیر حج از طریق شام از راه کوهستان بسته یا نا امن بود، و این امر جهانگرد و همراهانش را بر آن داشت که با زوار عراقی سفرشان را به سمت شرق ادامه دادند و از مدینه منوره به بغداد، سپس موصل و حران رفتند و از آنجا از طریق سوریه و برخی شهرهای فلسطین و سرانجام از بندر عکا به غرناطه بازگشتند[۴].
سفر دوم ابن جبیر به بیت المقدس بود؛ پس از آنکه صلاح الدین او را بازگرداند و از دست صلیبیین نجات داد. در این سفر در نهم ربیع الاول سال 585ق/ 1189م از غرناطه خارج شد و در سال 587ق/ 1191م به آنجا بازگشت. و به مناسبت فتح بیت المقدس در قصیده‌ای، صلاح الدین را مدح و ثنا کرد. پس از آن در سفر سوم به سمت حجاز رفت درحالیکه به جهت وفات همسرش عزا دار بود. این آخرین سفر او بود؛ زیرا مدتی را مجاور مکه و بیت المقدس بود. سپس مدتی در مناطق مختلف مصر رفت‌وآمد کرد و در آخر برای تدریس به اسکندریه رفت تا اینکه در 29 شعبان سال 614ق/1217م وفات یافت[۵].
نویسنده چه در خشکی سفر کرده چه در دریا، همواره مترصد ترس‌های راه و زیبایی‌ها و دگرگونی آب و هوا بوده است. همچنین می‌بینیم که او در طول سال‌های سفر مواظب بجای آوردن نماز در وقت آن بوده و همواره به ریسمان محکم الهی چنگ زده و با تمسک به سلف صالح مواظب دینش بوده است. به هرگونه کجی و انحرافی که در معتقدات مردم و عادات ایشان عارض شده اعتراض و به وظایف یک مصلح اجتماعی عمل کرده است[۶].
در بخشی از عبارات کتاب می‌خوانیم: بین مصر و قاهره مسجد بزرگی است منسوب به ابوالعباس احمد بن طولون، این مسجد از جوامع قدیمی پاکیزه‌ای است که ساختمان وسیعی دارد. سلطان این مسجد را برای غریبان از مراکش قرار داده تا در آن سکونت کنند و گرد هم آیند و... [۷]. فراوانی کجاوه‌های حرم امیر مکثر از جمله شگفتی‌هایی است که ابن جبیر گزارش می‌کند: از عجیب‌ترین چیزهایی که مشاهده کردیم کجاوه جمانة بنت فلیتة عمه امیر مکثر است که پوشش آن روی زمین کشیده می‌شد. و غیر آن از کجاوه‌های حرم امیر و حرم سردارانش و دیگر کجاوه‌هاست که نمی‌توان تعداد آنها را شمارش کرد [۸].
ابن جبیر در توصیف شهر حران چنین می‌نویسد: در شرف و فضیلت این شهر همین بس که شهری قدیمی منسوب به پدر ما ابراهیم (ع) است. در سه فرسخی سمت قبله این شهر مشهد مبارکی اس که در آن چشمه‌ای جاری است و مأوای آنحضرت و ساره بوده است. به برکت این نسبت خداوند این شهر را مکانی برای جهانگردان و صالحان و زاهدان و منقطعین از دنیا قرار داده است... این شهر بازارهای بسیار منظم، با ترتیب عجیب و همه پوشیده شده از چوب دارد. اهل بازار همواره در سایه قرار دارند و بازار را که باز می‌کنند مثل اینکه خانه‌ای با خیابان‌های بزرگ گشوده شده است. در هر تلاقی خیابان‌ها چهار بازار ساخته شده است. یکی از بازارها گنبد بزرگ مرتفعی دارد که از گچ ساخته شده است...[۹].
وضعیت کتاب
فهارس آیات، قبائل و اقوام، ادیان و مذاهب، اعلام، امثال و حکم و... و نیز فهرست مختصر مباحث در انتهای کتاب ذکر شده است.
پاورقی‌های کتاب غالباً به معانی الفاظ دشوار اختصاص دارد.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.